Axborot texnologiyalari, tarmoqlar va telekommunikatsiyalar

GIS MA’LUMOTLARI ASOSIDA YECHILADIGAN INTELLEKTUAL 
TAXLIL MASALALARI 
Berdiyev Ruslan Umirbek o‘gli, Xo‘jayev Otabek Qadambayevich 
TATU Urganch filiali 
 
ANNOTATSIYA 
Rivojlanayotgan hududlar uchun shaharsozlikning eng dolzarb vazifalaridan 
biri bu qurilish loyihalari uchun mos keladigan hudud va maydonlarni aniqlashdir. 
Geografik axborot tizimi (GIS) quyidagilarga imkon beradi, murakkab fazoviy 
jarayonlarni modellashtirish va ushbu vazifalarni hal qilish uchun qurilish 
ob’ektlari uchun tegishli posilkalarni tanlashda katta yordam beradi. Bizga mos 
keladigan hisob-kitoblarni aniqlay oladigan bir nechta GIS tahlil modellarini taklif 
qilamiz va qurilish ob’ektlari uchun tegishli hududlarni aniqlaymiz va ularni 
qurilish uchun tanlaymiz. Bizga mos keladigan turli xil GIS ma’lumotlari asosida 
tuzilgan va har xil metodlarning kombinatsiyalari va ularni yechishda vector va 
raster ma’lumotlari bizga bu masalalarni yechishda yordam beradi. 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
362 
Kalit so‘zlar: 
Tabiiy ofatlar, GIS ma’lumotlar bazasi, GIS ma’lumotlar asosida 
tabiiy ofatlarni baholash va oldini olish, arxeologiya, jinoyatchilik, fuqorolarni 
joylashuvi. 
Kirish: 
Shahar hududini rejalashtirish, shu jumladan sanoat, jamoat, transport va 
ko‘ngil ochar qurilish ob’ektlarini optimal taqsimlash shahar hududidan samarali 
foydalanish uchun zarurdir. Mintaqani integral baholash ko‘p sonli tabiiy va 
antropogen omillarni tahlil qilishni o‘z ichiga oladi, ularning barchasi birgalikda 
hududning mosligi aniqlanadi. Bunday baholash uchun bir nechta maxsus 
xaritalardan bir nechta ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. Odatda maxsus xaritalardagi 
ma’lumotlar bitta xaritaga jamlanadi. Ya’ni bunday xaritalar ko‘plab detallar va 
obyeklardan tashkil topadi. Bundan tashqari, talab qilinadigan mezonlarga mos 
keladigan omillarni baholash asosida, ba’zan vizual tarzda tanlanishi xam mumkin. 
GIS ma’lumotlarining tizimlarda qo‘llanilish sohalari bir talay. Bularga 
ko‘plab misollar keltirishimiz mumkin. Masalan: 
Shaxar qurilishida mintaqalarni joylashuvini mosligini aniqlash. 
Shahar hududini rejalashtirish, shu jumladan shahar mintaqasidan samarali 
foydalanish uchun sanoat, jamoat, transport va ularni qayta qurilishi uchun 
ob’ektlarni maqbul taqsimlash talab etiladi. Viloyatni integral baholash tabiiy va 
antropogen omillarni ko‘p sonli tahlillarni o‘z ichiga oladi [1]. Bunday baholash 
uchun bir nechta ixtisoslashtirilgan xaritalardan bir qancha ma’lumot omborlari 
odatda bitta xaritaga to‘planadi. Bunday zarur mezonlarga mos omillarini baholash 
asosida tanlanishi mumkin.[2] 
Tabiiy Ofatlarni Boshqarish 
Katrina to‘foni ko‘pchilik tomonidan birinchi marta GIS tabiiy ofatlarni 
boshqarish vositasi sifatida ishlatilgan. Yangi mavjud texnologiyalar tufayli, erga 
birinchi responders ko‘cha rejalari haqida ma’lumotlar katta o‘rtoqlashdi - ayniqsa, 
qaysi ko‘chalari edi va yaxshi emas edi va suv toshqini darajada. Fema va hukumat 
tanqidga uchraganiga qaramay, ko‘pchilik dastlabki yordam harakatlaridan oldin 
ham, paytida ham ma’lumotlarni uzatish harakatlari yordam harakatlari uchun juda 
muhim bo‘lgan degan fikrga qo‘shilishadi (3: 5-6). 
2014 yil qo‘shma Shtatlar uchun qurg‘oqchilik uchun dahshatli yil bo‘ldi. 
Borgan sari GIS ekologik muammolarni boshqarish va xususan tabiiy ofatlarni 
bartaraf etish uchun foydalanilmoqda. Atrof-muhit bo‘yicha mutaxassislar ushbu 
hududlarning aksariyatida rasmiy qurg‘oqchilik haqida hisobot berishni 
rejalashtirildilar va zaralangan maydonlar va ularning shakllaridan tashkil topgan 
ma’lumotlar endi ushbu mintaqa haqida bizga to‘la ma’lumot bera oladi (9). 
Jinoyatchilik Statistikasi 
Endi GIS jinoyatchilik statistikasi nuqtai nazaridan huquqni muhofaza qilish 
va rejalashtirish uchun juda muhimdir. AQShdagi aksariyat politsiya kuchlari 
ularni uzoq vaqt davomida ishlatgan bo‘lsalar-da, xabar qilingan jinoyatchilikni 
avtomatlashtirilgan va raqamli xaritalash jarayonni ancha osonlashtirdi, ayniqsa 
katta shaharlarning turli bo‘limlaridan turli xil jinoyat turlarini ko‘rib chiqishda. 

---

International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND 
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30 
363 
Xaritalarni almashish va turli xil jinoyatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni izlash 
qobiliyati politsiyaga kengroq maydonning umumiy rasmini (11) ancha yaxshi 
tasavvur qilishga yordam berayabdi. Bu erda keltirilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki 
jamoat rahbarlari va politsiya bir-birlarini yaxshiroq tushunishga imkon yaratdi va 
ikki tomonlama muloqotni osonlashtirdi. 
Arxeologiya 
Endi GIS arxeologiyaning ko‘plab elementlari uchun juda muhimdir, chunki 
u atrof-muhit fanining ko‘proq elementlari va xususiyatlarini oladi. Tarixiy 
tadqiqotlar sohasida ko‘plab dasturlar mavjud, ammo hech kim tarixiy joyning 
joylashishini bashorat qilishdan ko‘ra foydaliroq bo‘lmagan (12). Yaqinda 
AQShning bir nechta universitetlari Kavkazning janubida kelajakda er usti 
tadqiqotlari uchun potentsialga ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan tarixiy joylarni va 
hududlarni aniqlash uchun maydon xozirladilar. Loyiha kelajakda tadbiq qilish 
uchun bir qator yangi taraflarini muvaffaqiyatli aniqlanadi. 
Fuqarolik Rejalashtirish 
GIS so‘nggi bir necha o‘n yilliklar davomida qishloq va shaharsozlik uchun 
ajoyib vosita bo‘lib, mahalliy soliq stavkalarini ishlab chiqish, yangi yo‘llar o‘tishi 
mumkin bo‘lgan yoki ta’mirlashga ustuvor ahamiyat berilishi kerak bo‘lgan 
ijtimoiy mahrumlikni rejalashtirish va xaritalash. Endi bu bizning yashil 
kelajagimizning muhim qismidir (13). Kommunal xizmatlarni rejalashtirishning 
muntazam va oldingi usullarida bo‘lgani kabi, landshaftdan foydalanish 
rejalashtirish uchun juda muhimdir. Montanadagi kaskad shamol elektr 
stantsiyalari uchun eng yaxshi sayt bo‘lib, shamol elektr stantsiyalarini eng yaxshi 
joylashtirish uchun bir yil davomida shamol tezligini tuzish uchun GIS 
ma’lumotlaridan foydalanadigan veb-sayt mavjud. 
Sog‘liqni Saqlash / Tibbiy Resurslarni Boshqarish 
GIS buyuk Britaniyaning ijtimoiylashtirilgan sog‘liqni saqlash tizimi, NHS 
(Milliy Sog‘liqni saqlash xizmati) (14) uchun saraton xizmatlarini ko‘rsatishni 
to‘g‘ri rejalashtirish va tahlil qilish uchun juda muhimdir. Paket GP operatsiyalari 
uchun suv yig‘ish joylarini o‘z ichiga olgan bir qator masalalarni rejalashtirish va 
tadqiqot qilish uchun ishlatiladi. Yaqinda o‘tkazilgan bir tadqiqot shuni 
ko‘rsatdiki, midlandda saraton kasalligini davolash uchun ko‘proq ta’minot 
mavjud. Bunday xaritalar NHS resurslarini yaxshiroq boshqarish uchun ishlatiladi. 
Transport 
Hozir buyuk Britaniyada eng katta jamoat ishlari biri rejalashtirilgan High 
Speed 2 (HS2) London va Manchester o‘rtasida temir aloqa va keyinchalik bu 
orqasida keyin. Bu yuksaltirish va buyuk Britaniyada temir yo‘l tarmog‘ini inqilob 
rejalashtirmoqda, tortishuvlarga 1980 yilda xususiylashtirish beri juda zarur 
modernizatsiya ochlikdan. Rejalashtirishning katta miqdori, shu jumladan, ko‘plab 
agentliklar loyihaga kiritilganligi sababli, eng yaxshi qarorlar qabul qilinishi uchun 
maxsus GIS saytida mavjud bo‘lgan va to‘plangan ma’lumotlarning katta miqdori 
bilan logistika muammosi bo‘lar edi.mahalliy infratuzilmalar va atrof-muhit (15).