«ИҚтисодий билимлар тарихи» фани бўйича

3. Араб ва Ғарбий Европа давлатларида феодализм 
давридаги иқтисодий ғоялар. 
Феодал муносабатлар Шарқда нисбатан эрта таркиб топди ва 
узоқрок давом этди. Араб мамлакатларининг иқтисодиётига ислом 
акидалари ижобий таъсир этди. Куръони Карим ва хадисларда 
келтирилган иқтисодиётга алоқадор 
қ
онун - 
қ
оидалар "Хидоя" ва 
шу каби бошқа фикр кенг ўрганилди, амалга оширди, натижада 
мухим иқтисодий ғоялар илгари сурилди. Мехнат, айниқса қишлоқ 
хўжалиги хунармандчилик ва савдо 
қў
ллаб - 
қ
увватланди. 
Исровгарчилик, мехнатсиз даромат, айниқса судх
ў
рлик харом деб 
эълон 
қ
илинди. 
Бу давр учун Ибн Холдуннинг иқтисодий ғоялари нихоятда 
мухимдир, у 
ў
з асарларида ижтимоий ишлаб чиқариш, мехнат 
унумдорлиги, оддий ва мураккаб мехнат, зарурий ва қўшимча 
махсулот, товарнинг истеъмол қиймати ва умуман қийматнинг 
фарқини 
таърифлаб 
беради, 
айирбошлаш 
тамойирини(сарфланган мехнатнинг ярими) тўғри талкин этди, 
сарфланган мехнат билан бирга шу товарнинг одамларша 
зарурлиги ҳам мухимлигини таъкидлади. Унинг асарларида мехнат 
таксимоти, товар пул муносабатлари, солиқ тизимининг халқ 
фаровонлиги таъсири асосан тўғри тахлил этиб берилган. Ғарбий 
Европадаги феодал муносабатлар нисбатан кеч таркиб топган 
бўлса ҳам, унинг ривожи тезрок бўлди. Дехқончилик умуман 
қишлоқ хўжалиги устун бўлишига қарамай, хунармандчиликда цех 
тизими, кейинрок мануфактура вужудга келди, мехнат таксимоти 
тамойиллари таркиб топди. Бу даврда гарбда натурал хўжалик 
(истеъмол қиймати ишлаб чиқариш) қулланган, олтин ва кумуш, 
зеб-зийнат сунъий бойлик деб қаралган. "адолатли бахо" масаласи 
кутарилган. Бу ерда ҳам дин ва дин ахли томонидан иқтисодиётда 
мухим фикрлар илгари сурилган. Масалан, ф. Аквинский 
"Адолатли бахо" масаласини наф ва манфаатлар тенглигини 
асосида хал этди. Процент (фоизни) оқлайди, уни қуллайди ва 
таваккалчилик тулови дейди. У шунингдек рентани ҳам қуллайди, 
унинг экплуататорлик мохиятини инкор этади. 

---

13 
Россияда шу даврдаги иқтисодий ғояларда ҳам дехқон 
мехнати - бойликнинг асоси эканлиги курсатилади. 
Натурал рента микдори 2 фоиз белгиланади, товар пул 
муносабатларига айниқса савдога қарши ғоялар кўп эди.