O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti “moliya” kafedrasi

Byudjet tuzilishi 
Davlat 
byudjeti
Byudjet 
tizimi
Byudjetlararo 
munosabatlar 
shakllari
Byudjet 
tasnifi
Byudjet 
munosabatlari
ning huquqiy 
asoslari
Davlatning ixtiyoridagi markazlashgan pul mablag‘lari 
fondi 
Davlat boshqaruvining barcha pog‘onalariga mos 
keluvchi turli darajadagi byudjetlar yig‘indisi 
Byudjet jarayonida turli darajadagi byudjetlar o‘rtasida 
sodir bo‘ladigan iqtisodiy-huquqiy munosabatlar 
majmui 
Byudjet daromadlari, xarajatlari va taqchillikni 
moliyalashtirish manbalarining turli belgilariga ko‘ra 
guruhlanishi 
Davlat boshqaruvining har bir pog‘onasida byudjet 
jarayonida sodir bo‘ladigan byudjet munosabatlarini 
tartibga soluvchi qonuniy-huquqiy va me‘yoriy 
hujjatlar 

---

24 
Byudjet 
qurilishining 
markazlashmagan 
(nomarkazlashgan) 
modelida 
markaziy va mahalliy byudjetlar avtonom (mustaqil) bo‗lib, ularning har biri o‗z 
xarajatlarini to‗liq qoplay oladigan daromad manbalariga ega bo‗ladi. 
Markazlashgan model 
barcha darajadagi byudjetlarni yagona davlat byudjetida 
birlashtirishni nazarda tutadi, bunda markaziy byudjet barcha mahalliy byudjetlar 
uchun (daromadlilik darajasini) tartibga soluvchilik vazifasini bajaradi. 
Byudjet qurilishining aralash modeli 
barcha darajadagi byudjetlarni yagona 
davlat byudjetida birlashtirishni nazarda tutadi, lekin bunda har bir mahalliy 
byudjetning o‗z xarajatlarini qoplashga mo‗ljallangan o‗z daromad manbalari mavjud 
bo‗lgani holda, har bir yuqori turuvchi byudjet o‗zidan quyi turuvchi byudjetlarning 
daromadlilik darajasini tartibga solish vazifasini o‗taydi. 
Byudjet tuzilishining har qanday modeli byudjetlar o‗rtasidagi o‗zaro 
munosabatlarni tashkil etish shakli sifatida, quyidagi uchta holatning mavjudligiga 
asoslanadi: birinchidan, hokimiyatning barcha darajalarida xarajat vakolatlarining 
aniq chegaralanishi; ikkinchidan, bu vakolatlarni to‗liq bajarish uchun har bir 
darajadagi hokimiyatning yetarli fiskal resurslar bilan ta‘minlangan bo‗lishi; 
uchinchidan, byudjet tizimidagi vertikal va gorizontal nomutanosiblikni byudjet 
transfertlari yordamida tekislash va shu asosda mamlakatning barcha hududlarida 
davlat xizmatlarining bir xildagi standartini ta‘minlash.
Lekin jahon tajribasi shuni ko‗rsa-
tadiki, hech bir mamlakatda fiskal 
federalizmning eng mukammal modelini 
yaratishga muvaffaq bo‗linmagan. Mam-
lakatlardagi siyosiy, tarixiy va milliy 
omillarning ta‘sirida dunyoda turlicha 
byudjet tizimlari shakllangan bo‗lib, ular 
bir-biridan jiddiy farq qilish bilan birga, 
ko‗p hollarda nazariy jihatdan eng oqilona hisoblangan modellarga ham zid keladi.