O`zbekiston respublikasi оliy va o`rta махsus та’liм vazirligi bухоrо даvlat universiteti

-sa biriktiruvchi unsur sifatida quyidagi mazmunlarning ifodalanishiga
sabab bo`ladi: 
a) payt: Borsam, joyi gulzor ekan, ko`rsam o`zi jonon ekan. (qo`shiqdan). 
b) to`siqsizlik: Alisher Navoiy dunyodan o`tgan bo`lsa, uning asarlari tirik. 
v) shart: Sen bo`lmasang, gullar kulmaydi, sen bo`lmasang bo`lmaydi bahor. 
-sa unsuri tobelik vositasi sifatida ko`p hollarda ergash gapning kesimini 
shakllantiradi (yuqoridagi misollar). Mehmonlarni jo`natdik, endi tarqalsak
gapidagi bosh gapni, Mehmonlar kelsa, men ketsam gapida ergash gapni ham, bosh 
gapni ham shakllantirgan. 
-sa unsurining qo`shma gaplar tarkibida shart mazmunini ifodalashi bir xil 
emas. -sa shaklli ba‘zi gaplarda shart mazmuni kuchli bo`lsa, ba‘zilarida kuchsiz 
namoyon bo`ladi. SHart ergash gapli qo`shma gaplarda shart ma‘nosi o`ta kuchli 
bo`ladi: Siz bo`lmasangiz, men yashay olmayman. Boshqa ergash gapli qo`shma 
gaplarda shart ma‘nosi boshqa ma‘nolar «soya»sida juda kuchsizlanadi: 1.Aytsam, 
ko`nmadi. 2.CHaqirsam, eshitmadi. 3.Dutor Chalib o`tirsam, tori uzilib ketdi. 
4.Kim gapirsa, o`sha aybdor sanaladi. 
Ko`rinadiki, -sa shart mayli shakli faqat shart ergash gapli qo`shma gap 
uchungina xizmat qiladi. 
-(a)r+ -di shakli ham [WPm→WPm] tipik ko`rinishidagi gaplarni hosil
qiladi. Bu shakl ko`p hollarda -ar edi shaklida keladi.
-(a)r+ -di shakli qo`shma gap tarkibidagi sodda gap kesimini shakllantirganda 
ikki xil vazifa bajaradi: Salim o`qirdi gapida fe‘lning zamon shakli vazifasida 
kelgan. Salim o`qirdi, ukasi qo`ymadi esa -(a)rdi «o`qigan bo`lardi» ma‘nosini 
voqelantirishi uchun keyingi gap zarurdir. Demak, bunday holda -(a)rdi bog`lash, 
tobelash vazifasini bajarmoqda. Ko`rinadiki, Salim o`qirdi, ukasi qo`ymadi gapi 
omonimlik tabiatiga ega.Ya‘ni: Salim har kuni o`qir edi, bugun esa ukasi qo`ymadi. 
Salim o`qirdi, ([WPm, WPm]) ukasi qo`ymadi. Salim o`qigan bo`lur edi, ukasi 
o`qigani qo`ymadi. ([WPm→WPm])
-(a)r ekan shakli qo`shma gapning [WPm→ Wpm] tipik ko`rinishli gaplarning 
ham nomustaqil kesimini shakllantiradi. Misollar: Davron papirosini og`ziga 
keltirar ekan, qo`li hayajondan qaltirardi. -(a)r ekan shakli [WPm,WPm] qolipli 
gaplar uchun ham xizmat qiladi: U kelar ekan, demak, mening borrmaganim 
ma‘qul. 
-(a)r shakli qo`shma gapning [WPm→WPm] tipik ko`rinishi hosilalari tarkibida 
kelganda quyidagi ma‘nolarni ifodalaydi: 
a) shart: Agar ana Shu ishga munosib hissa qo`shar ekanman, xalq ishonChini 
oqlagan bo`laman.(SH.Rashidov.) 
b) payt: Jannat xola begona notob bola tepasida o`tirib, o`z bolasini o`ylarkan, 
ko`zlaridan dumalab tushayotgan aChChiq yoshlari ajinli yuzlarini kuydirardi. 
(S.Ahmad.) 
v) sabab: Kechani kecha, kunduzni kunduz demay ter to`kar ekanmiz, turmushimiz 
ham farovon bo`lishi shart. (SH,Rashidov.) 
-gan edi shakli, odatda, [WPm, WPm] qolipli gaplarni ham hosil qiladi. Chunki 
bu ham omonimik tabiatli shakldir. Lekin uning tarkibiga boshqa birlik kiritilishi 
bilan qo`shma gap a‘zolari orasidagi tenglik munosabati so`nib, tobelik munosabati 

---

vujudga keladi. Masalan, qopqon tomonga burilgan edi, baqiriq-Chaqiriq boshlandi 
gapi ham [WPm, WPm] ham [WPm→WPm] qolipiga tushadi. 
-gan ham edi: Ergash ko`ringan ham edi, bolalar yugurishdi. (S.Nuriy.) 
-gan edi hamki: Arz qilishga og`iz juftlagan ham ediki, kulimsmirab turgan Burgut 
polvonga ko`zi tushdi. (S.Ahmad.) 
-ganda edi: Bizning duomiz ijobat bo`lganda edi, hammamiz sevinardik.
Keltirilgan misollarning barchasida gaplarning birinchi qismlari ikkinchi 
qismlarining kelishini talab qiladi. 
-(i)b edi shakli ham ayrim hollarda [WPm WPm] tipini vujudga keltirishda 
ishtirok etadi: Shu kuni endi ko`Chaga chiqib edi, Zunnun boshliq besh nafar bola 
poylab turgan ekan.
deb vositasi: 1.Xolmurod Gulsunning o`qituvchisini ko`rsam deb, deraza 
orqasidan sekin qaradi. (P.Tursun.). 2. Bolalar ovqatlanamiz deb, birdan shiypon 
tomon yo`l oldilar. (H. Nazir). 
Qo`shma gapning [WPm WPm] tipik ko`rinishi hosilalari tarkibiy qismlari 
uchun nafaqat qo`shimchalarning, balki ularga ko`makchi maqomidagi nisbiy 
so`zlar ham muhimdir:1.Kim ko`p ishlasa, ko`p haq oladi. 2.Kimki Chindan sevsa 
yorini, umri hamisha bahor. 3.Har kimki vafo qilsa, vafo topqusidir, Har kimki jafo 
qilsa, jafo topqusidir. (A.Navoiy.) 4.Gulnora qaChon kelsa, Jahongir hoziru 
nozir.(«Yosh kuch».) 
Ko`rninadiki, qo`shma gaplar tarkibiy qismlarining hokim-tobelik munosabatini 
namoyon qilishda nisbiy so`zlar nomustaqil kesimlik shakliga qo`shimcha vositadir. 
qo`shma gap tarkibiy qismlari inversiya holatida ham bo`ladi: 1.Borishim kerak, 
aytmasa ham. Bunday gaplar qo`shma gapning [WPm←WPm] qolipi ham 
mavjudligidan dalolat bermaydi, balki ular [WPm→WPm] tipik ko`rinishining 
nutqiy xoslangan mahsulidir. Demak, qo`shma gapning ko`p hosila beruvchi tipik 
qoliplaridan biri [WPm→WPm] dir. Bunda birinchi gap kesimi shaklan va 
mazmunan ikkinchi bir gapga ehtiyoj sezadi, lekin aksincha ham emas. 
Tobelik munosabatini ta‘minlashda sof nomustaqil kesimlik shakli ham, 
omonimlik kesimlik shakllari ham xizmat qiladi.
Nisbiy so`zlar nomustaqil kesimlik shakllarining vazifasini mustahkamlovchi 
vositadir.