1-Ma’ruza: Ajratish va konsentrlashning asosiy usullari

Cho’ktirish va birgalashib cho’ktirish usullari
kimyoviy tahlilda keng 
qo’llaniladi: keyingi boblarda buning mohiyati batafsil ko’rib chiqiladi. 
Kristallash
usuli qo’shimcha moddalarni konsentrlash maqsadida (masalan, 
zonali suyuqlantirish) ishlatiladi. 
Ekstraksiya-
ajratiluvchi tarkibiy qismni ikki xil o’zaro aralashmaydigan 
fazalarda (ikki suyuq yoki suyuq va qattiq) eruvchanligining farqlanishiga 
asoslangan usuldir. 
Sorbsion usullar
ajratiluvchi yoki konsentrlanuvchi moddalarni sorbentga 
shimilish xususiyatlarini farqlanishiga asoslangan. Bunda 
adsorbsiya 
(sorbent 
sirtiga 
shimilish), 
absorbsiya
(sorbentning 
butun 
hajmiga 
shimilish), 
xemosorbsiya
(shimilish kimyoviy reaksiya bilan bevosita bog’liq 
bo’lsa) xodisalaridan foydalaniladi. Ko’p hollarda sorbsiyaning uchchala turi ham 
bir vaqtda namoyon bo’lishi mumkin. 
Moddani 
mikro miqdorini 
konsentrlash 
uchun 
aksariyat 
hollarda 
tanlab
adsorbsiyalash
usulidan foydalaniladi. Sorbent sifatida g’ovak 
qattiq moddalar – faollashtirilgan ko’mir, gilmoya (silikagel), metall oksidlari va 
gidroksidlari, sintetik yuqori molekulyar birikmalar va boshqa moddalar ishlatiladi. 
Tanlab adsorbsiyalanishga ichimlik yoki suv havzalaridagi suv tarkibidagi 
metall kationlarini mikromiqdorini faollashgan ko’mirga sorbsiyalab keyin ularni 
miqdorini aniqlash misol bo’la oladi. Buning uchun tahlil qilinayotgan suvning 
katta hajmiga (~1l) rN

8-10 bo’lguncha ammiakli bufer va suvda juda o’z 
miqdorda bo’lishi mumkin bo’lgan mis, rux, kadmiy, simob, alyuminiy, 
qo’rg’oshin, xrom, marganes, temir, kobalt, nikel va boshqa metall ionlari bilan 
barqaror oksixinolinat kompleksini hosil qiluvchi 8-oksixinolinni asetondagi 
eritmasidan ozgina qo’shiladi. So’ngra suvni faollashtirilgan ko’mir tuldirilgan 
filtrdan o’tkaziladi. Filtrlash vaqtida metallarni oksixinolinatli komplekslari 

---

faollashgan ko’mirga amalda to’liq adsorbsiyalanadi (konsentrlanish koeffisiyenti 
~10
4
). Sorbsiyalangan ionlarni desorbsiyalash uchun 10 ml nitrat kislota 
eritmasi bilan yuviladi. Hosil bo’lgan nitrat kislotali konsentrat tarkibidagi metallar 
turli (masalan, optik) usullarda aniqlanadi. 
Sorbsion usullarni tabiiy suv yoki turli eritmalardagi kumush, oltin, platina 
guruhiga oid – ruteniy, osmiy, rodiy, iridiy, palladiy, platina kabi nodir metallarni 
juda o’z miqdorini konsentrlash, ajratish va aniqlashda qo’llash mumkin. Bunda
aniqlanuvchi metall sorbentga sorbsiyalanishi sababli katta hajmli eritmadan kichik 
massali sorbentga o’tib konsentrlanadi. Sorbent sifatida organik polimer, ion 
almashtiruvchi yoki kompleks hosil qiluvchi guruhlar (to’rtlamchi ammoniy yoki 
fosfoniy asoslari, tiomochevina hosilalari) bilan kimyoviy modifikasiyalangan 
silikagel sirtiga payvandlangan birikmalar ishlatiladi. 
Yuqorida ko’rsatilgan nodir metallarni kislotali (sulfat, xlorid) eritmalardan tanlab 
sorbsiyalash mumkin. Konsentrlash jarayoni tugallangach, metallar sorbentdan 
kichik hajmli eritmaga desorbsiyalanadi va shu eritmadagi metall miqdori, 
masalan, optik usullarda aniqlanadi.