ИҚТИСОДИЁТДА ИННОВАЦИЯЛАР - ИННОВАЦИИ В ЭКОНОМИКЕ - INNOVATIONS IN ECONOMY
№11 | 2021
29
va takomillashib borish xususiyatlarini o‘rganish bugungi kunda muxim axamiyatga ega. Xalqaro
miqyosda tegishli mutaxasis va olimlari tomonidan tizimlar nazariyasi tadqiq etilishi ziyorat
turizmining tizimli rivojlanishida muayyan nazariy yondashuvlarga sabab bo‘lmoqda.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlarda tizimlar nazariyasining rivojlanishi davrida “tizim”
tushunchasi turli ilmiy adabiyotlarda mazmunan yaqin bo‘lgan ta’riflar keltirilgan.
Jumladan; “o‘zaro ta’siri va o‘zaro munosabatlari dikqat markazidagi foydali natijani olish
maqsadida o‘zaro ko‘maklashish” xarakterini oluvchi, tanlab jalb qilingan komponentlar majmui” [1]
“o‘zaro bog‘liqlikda va birlikdagi elementlar majmui” [2] “tizimli xususiyatlarga ega obyektlar
to‘plami, hamda obyektlar va ularning xususiyatlari o‘rtasidagi aloqalar to‘plami” [3] “bir-birlari va
o‘zlarining atributlari bilan o‘zaro bog‘liqlikdagi elementlar to‘plami”, “elementlarning shunday
tashkillashtirilgan majmuiki, biror bir elementning o‘zgarishi, chiqib ketishi yoki yangi elementning
kiritilishi boshqa elementlarda qonuniy tarzda aks etadi”, [4]. “bo‘laklardan iborat bir butunlik; bir-
biri bilan aloqada va bog‘liqlikda bo‘lgan elementlarning birlashuvi natijasidagi yaxlitlik va birlik”,
“integral xususiyatlar va qonuniyatlarga ega barqaror yaxlitlik va bir butunlikni hosil qiluvchi o‘zaro
bog‘langan elementlar to‘plami”, [5] kabi ta’riflar ilgari surilgan.
Taxlillarga ko‘ra jaxon iqtisodiyotida tizimlar nazariyasining shakllanishi va takomillashuvi
davrida “tizim” tushunchasining mohiyatini belgilab beruvchi ta’riflarning tizim va unga xos
quyidagi tavsiflari belgilandi:
-
o‘ziga xos elementlar o‘rtasidagi tizimlilikni
yuzaga keltiruvchi metodlar, vositalar va
algoritmlardan iborat;
-
tegishli ta’sir etuvchi omillar ta’siri natijasida yuzaga keladi va takomillashadi;
-
muayyan yaxlitlikdagi faoliyati natijasida aniq maqsadlarni amalga oshiruvchi mexanizmlar
yig‘indisidan iborat;
-
o‘ziga xos iqtisodiy, tashkiliy, ishlab chiqarish, ijtimoiy tuzilmaviy
tarkib sifatida namoyon
bo‘ladi.
Olib borilgan taxlillarga ko‘ra aniq bir butunlikga ega elementlar va aniq umumiy
xususiyatlarga ega elementlarning uyg‘unligi tizim tushunchasining mohiyatini belgilovchi hamda
uning rivojlanish tendensiyalarini aks ettiruvchi xususiyatlardan iborat. O‘zbekiston turizm
industriyasi, xususan ziyorat turizmini tadqiq etar ekanmiz, o‘z navbatida
yuqorida keltirilgan
xususiyatlar tizimlar nazariyasi va tizimli tahlilga mos ravishda «adsitivlik qonuniyati» va
«emerdjentlik qonuniyati» sifatida namoyon bo‘ladi.
Ta’kidlash lozimki, tizimlar nazariyasiga asosan tizim faoliyatining mavjudligini asoslovchi
qonuniyatlaridan biri sifatida “kommutativlik” qonuniyat xisoblanadi. “kommutativlik” qonuniyatiga
asosan «u (tizim) muhit bilan o‘ziga xos birlikni yuzaga keltiradi, hamda muhit bilan turli xil
kommunikatsiyalar orqali bog‘langan» [6]
Additivlik (lot. additio - qo‘shmoq) qonuniyati go‘yoki mustaqil elementlarga parchalangan
tizimda namoyon bo‘luvchi xususiyatlarni yuzaga keltiradi. Natijada tizimning xususiyati uni tashkil
etuvchi elementlari yig‘indisidan shakllanadi.
“Bilamizki, tizimli yondashuv o‘rganilayotgan obektni uyg‘unlikdagi elemetlar yig‘indisi va
ular o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar birligi sifatida, ya’ni uni tizim sifatida ko‘rib chiqishga asoslangan
tadqiqot metodologiyasining yo‘nalishi hisoblanadi. Natijada yondashuvlar asosida ziyorat turizm
bozorini o‘rganish, uning tizimga xos xususiyatlarini tadqiq etish imkoniyatini yuzaga keltiradi.” [7]
Ziyorat turizmi bozorini tizim sifatidagi o‘ziga xos xususiyatlariga e’tibor qaratamiz. Nazariy
qonuniyatga ko‘ra, tashqi muhitning o‘zgarishi
tizimning moslashishiga, hamda butun tizim
faoliyatining va rentabellikning o‘zgarishiga olib keladi.
Ziyorat turizmining tizim sifatida “ochiqligi” uning tashqi muhit bilan yaxlitlikdagi mexanizm
sifatida shakillanadi xamda turizm industriyasida ziyorat turizmi bozorining makro-muhiti RESTLE-
omillari (Rolitical - siyosiy, Yesonomikal- iqtisodiy, Social- ijtimoiy,
Teshnological - texnologik,
Legal - huquqiy, Yenvironmental - tabiiy) bilan belgilanadi. Natijada ziyorat turizmda amaldagi
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar o‘rni, ahamiyati ta’sir darajasiga qarab belgilanadigan turli xil
ekstensiv va intensiv,
ekzogen va endogen, ijobiy va salbiy, statik va dinamik shuningdek aynan
mazkur yo‘nalishga xos bo‘lgan omillar ta’siri natijasida vujudga keladi. Taxlillardan kelib chiqqan
ИҚТИСОДИЁТДА ИННОВАЦИЯЛАР - ИННОВАЦИИ В ЭКОНОМИКЕ - INNOVATIONS IN ECONOMY
№11 | 2021
30
holda, ziyorat turizmida ta’sir etuvchi omillarni sigmentlab ko‘rib chiqamiz.
- Ziyorat turizmi tizimiga xos bo‘lgan “emerjentlik” xususiyati boshqa tizimlardan farq
qilishini ko‘rsatadi.
“Emerjentlik” xususiyati tizimning elementlariga xos bo‘lmagan
va faqatgina ushbu
elementlarning yagona tizimda yaxlitlikdagi harakatlarida tavsif aks etadi. Ziyorat turizmining
rivojlanib borishi va takomillashuvi mazkur soxada ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ishtirokchilari
sifatida iqtisodiy tarmoq tashkilotlarning iqtisodiy holatiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi va natijada yaxlitlik
xususiyatini yuzaga keltiradi.
- Tizim bilan tashqi muhit o‘rtasida chegaralarning o‘zgarishi hamda o‘zaro elementlar
almashinuviga sabab bo‘luvchi ochiq tizimga mos bo‘lgan “kommutativlik” xususiyat mavjuj bo‘lib,
tizimning takomillashuviga olib keladi. Iqtisodiy global rivojlanish jarayoni,
ilmiy-texnologik
rivojlanish, transport logistikasining o‘sib borishi ziyorat turizmi bozorini rivojlantirib uni tizimga
mos “kommutativlik” xususiyatini belgilaydi.
Keng tavsifiga ega bo‘lgan turistik mahsulotni iste’molchiga yetkazib berishga ixtisoslashgan
ziyorat turizmi yaxlit tizim sifatida turli korxona va tashkilotlarning uzviy yaxlitlikdagi kompleksdan
iboratdir. Mazkur korxona va tashkilotlarni shartli ravishda segmentlarga ajratib o‘rganish maqsadga
muvofiq bo‘ladi deb xisoblaymiz.
Do'stlaringiz bilan baham: 
