165
u Hamadonga jo‘naydi. O‘sha davrda Hamadon hukmdori
Shams ad-Davla degan kishi bo‘lib, u kasal bo‘lib qoladi. Ibn
Sino Buxoro amirini davolaganidek uni h am tuzatib yuboradi va
evaziga vazir etib tayyorlanadi. O‘sha
davrda ham saroy fisqu -
fasod, isyonlar uyasi edi. Ana shunday fisqu -fasodlar tufayli u
zindonga tashlanadi. Isfaxon hukmdori Alouddavla Hamadonni
bosib olgach, u zindondan ozod qilinadi.
Ibn Sinoning zamondoshi, uning shogirdi Jurjoniyning
yozishicha u jismoniy jihatdan juda baquvvat bo‘lgan. Biroq
shaharma-shahar
darbadarlikda
yurish,
yuqorida
qayd
qilganimizdek, kechalari uxlamasdan uzluksiz ishlash va ta’qib
ostiga olishlar olimning salomatli giga ta’sir ko‘rsatadi va u 428
xijriy yilning ramazon oyida, 1037 yilning iyun oyida 57
yoshida vafot etadi.
Ibn Sino haqiqiy ensiklopedik olim bo‘lib, o‘z davrining
deyarli
barcha
fanlari
bilan
muvaffaqiyatli
ravishda
shug‘ullangan va ularga oid ilmiy asarlar yaratgan. Turli
manbalarda uning 450 dan ortiq asarlari qayd qilingan bo‘lsa
ham, zamonlar o‘tishi bilan ularning ko‘pi yo‘qolib
ketgan va
bizgacha faqat 242 tasi yetib kelgan.
Ibn Sinoning tog‘larni paydo bo‘lishi to‘g‘risidagi juda
ajoyib fikrlari, minerologiya va geologiya fanlariga qo‘shgan
hissasi juda salmoqlidir. Jumladan, u minerollarni to‘rt guruhga
bo‘lib, ularning original klassifikatsiyasini taklif etadi. Bu
klassifikatsiya to XIX asrgacha deyarli o‘zgarishsiz saqlanib
keldi.
Olimning
minereologiya
sohasidagi
ishlarining
muhimligi ta’kidlanib, 1956-yilda O‘zbekistonda topilgan
mineral Avitsenit deb atalgan.
Ibn
Sino
botanika
masalalari
bilan
ham
ko‘p
shug‘ullangan. Chunki tabobatda ishlatiladigan dorivor
moddalarning aksariyati o‘simliklardan olinadi. Mashhur shved
botanigi Karl Linney (1707 -1778) Ibn Sinoning botanika
sohasidagi xizmatlarini ta’kidlab, tropik mamlakatlarda dengiz
suvida ham o‘suvchi va doimo yashil holda qoladigan bir
daraxtni Avitsenna deb atadi. Ham G‘arbda,
ham Sharqd a
“Avitsenna” va “Shayxur-Rayis” nomi bilan shuhrat qozongan
bobokalonimiz haqiqatan ham mustaqil O‘zbekiston yoshlari
qalbida o‘z tarixi va bobokalonlari bilan faxrlanish his -
tuyg‘ularini uyg‘otadi.
166
Abu Abdulloh Ja’far
Rudakiy
(960-1041-y.) taxminan
960-yilda
Samarqand
yaqinida
joylashgan
Panjrudak
qishlog‘ida tug‘ilgan. Shuning uchun ham shoirning taxallusi
shu tug‘ilgan qishlog‘ining nomidan kelib chiqib Rudakiy
bo‘lib hisoblanadi. Yana boshqa manbalarda aytilishicha, o‘sha
davrda xalq cholg‘u asboblari orasida “rud” nomli musiqa
asbobi bo‘lib, shoir uni chalishni juda yaxshi o‘rgangan,
shuning uchun ham shoir taxallusini
shu asbobdan olgan deb
ham hisoblaydilar.
Rudakiyning
tarjimai
holiga
bag‘ishlangan barcha
manbalarda uni kambag‘al oiladan ekanligi, yoshligidayoq
musiqa asboblarini yaxshi chalishni va ashula aytishni
sevganligi qayd etiladi. Yosh shoirning o‘zi she’rlar yozishi va
musiqaga bo‘lgan bunday muhabbati tez orada uni mashhur
qilib yuboradi. Bu davrda she’riyat, ayniqsa, saroy she’riyati,
qasidanavislik, ya’ni shaxsga madhiya o‘qib, ko‘klarga ko‘tarib
maqtash keng avj olgan edi. Qasidanavislikdan asosiy maqsad,
uning mohiyati maqtov kimning shaxsiga qaratilgan bo‘lsa,
o‘sha kishini shaxsni ulug‘lashtirish bo‘lgan. Rudakiy esa
ma’lumotlarga
qaraganda, qasida to‘qishga usta bo‘lgan.
Shuning uchun ham bo‘lsa kerak, uning Somoniylar saroyiga
taklif qiladilar. U davrda hokimiyat tepasida Nasr ibn Ahmad
turardi.Shu davrdan boshlab, uning hayotida saroy davri
boshlanadi. Saroy hayoti o‘zining o‘ta murakkabligi bilan
ajralib turgan, fisqu -fasodlarga to‘la bo‘lgan. Rudakiy qarigan
vaqtida saroydan quviladi va qolgan umrini o‘zining ona
qishlog‘ida faqirlikda o‘tkazadi. Saroydan quvilayotgan paytda
uning ko‘ziga mil tortib, ko‘r qilinadi.
Rudakiy fors-tojik she’riyatining asoschilaridan biri
hisoblanadi.
XI
asr
shoiri
Rashidiyning
aytishicha,
Rudakiyning bir million uch yuz ming bayt she’ri
borligi
hisoblab chiqilgan. Ammo bizgacha ming bayt, ikki qismda
ellik ruboiy, she’rlar, doston va boshqalar yeti b kelgan, xolos.
Bu asarlarda shoir do‘stlik, muhabbat, yaxshilik qilish,
birovning dilini og‘ritmaslik kabi ulug‘ insoniy fazilatlarni
ulug‘laydi. Doimo ezgulik qilishga chorlaydi.
Rudakiyning she’riyati hayot lazzati, hayotning o‘zi ustod
ekanligi,
undan
ko‘p
narsalarni bilib, o‘rganib olish
mumkinligini ta’kidlaydi va shunday qilish lozim ekanligini
167
uqtirishga harakat qiladi. Hayot ta’limi butunlay boshqacha
ta’lim ekanligini, uni ba’zida shirin, ba’zida achchiq ekanligini
ko‘rsatadi. Bunday ta’limni hech bir o‘qituvchi bera
olmasligini uqtiradi.
Har bir kishi olmasa hayotdan ta’lim,
Unga o‘rgata olmas hech bir muallim.
Bizgacha Rudakiy qalamiga mansub “Kalila va Dimna”,
“Davroni oftob”, “Sindnoma” kabi poemalardan parchalar yetib
kelgan. Rudakiynin g asarlari haqida gap yuritar ekanmiz, uning
tili sodda, keng xalq ommasiga
juda ham tushunarli
bo‘lganligini ko‘ramiz. Shuning uchun ham u keng xalq
ommasi orqali shuhrat topgan. Uning asarlari hozirgi o‘zbek
tiliga ham tarjima qilingan.
Do'stlaringiz bilan baham: 
