“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

йоменлар
- деҳқон синфи тугатилди, 
оқибатда капиталистик 
фермерчилик
юзага келди (улар ерни лендлордлардан узоқ 
муддатли ижарага олган), улар ѐлланма меҳнатдан (крепостнойлик эмас) кенг 
фойдаланган, кейинчалик техникани, илмий техника янгиликларини кенг қўллаганлар. 
Аграр инқилоб, ислоҳот номини олган бу ўзгариш мануфактура саноатининг ривожи 
билан боғлиқ. Дастлабки пайтларда бу соҳада мато тўқиш асосий эди. У ниҳоятда фойда 
келтирувчи соҳага айланди. Матога талаб ошди, уни қондириш учун, саноат учун керакли 
хом ашѐ базасини яратиш талаб қилинди. Хом ашѐ эса жун бўлиб, қўйлардан олинарди. 
Мануфактура ривожига жун керак, бунинг учун қўйлар сонини ошириш талаб этилди, 
кўп қўй бокиш учун эса янги кенг яйловлар зарур, оқибатда чакалакзор, ботқоқ, бўз ерлар 
чегараланиб («ерларни чегаралаш» деган ибора шундан келиб чиққан) яйловга 
айлантирилди, деҳқон (йомен)лар ўз ерларидан ҳайдаб чиқарилдилар, ерлари эса тортиб 
олиниб, яйловларга айлантирилди. Бу жараѐннинг муҳим аҳамияти бор: 1. мануфактура 
(саноат) учун хом ашѐ кўпайди; 2. саноатга кўп ва арзон ишчи кучи етказиб берилди 
(ердан маҳрум бўлган, ҳайдалган деҳқонлар иш қидириб шаҳарларга борганлар). 
Оқибатда саноат тез ўса бошлади, янги синфлар пайдо бўлди. Демак, саноатдагина эмас 
(мануфактура), қишлоқ хўжалигида ҳам капиталистик муносабатлар ғалаба қозонди. 
Мамлакатнинг иқтисодий ривожланишига йўл очиб берилди. Лекин кўплаб 
деҳқонларнинг 
экспроприация
қилиниши (ерсизлантирилиши), уларни зўрлик йўли билан 
ѐлланма меҳнатга жалб этилиши (чунки бошқа илож йўқ) қарама-қаршиликни 
кучайтирди, оқибатда 1641-1660 йилларда Англияда инқилоб бўлиб ўтди. XVII асрдаги 
Нидерландиядан кейинги иккинчи бу инқилоб буржуа инқилоби бўлиб, у Англиядаги 
феодал жамиятга чек қўйди. Англия республика деб эълон қилинди, парламент вужудга 
келди, демократик жараѐн кучайди. 
Англия иқтисодиѐтида, соҳибкорларнинг бойишида мустамлакачилик сиѐсати 
катта ўрин эгаллади. Голландия, кейинчалик Франция устидан денгизда эришилган 
ғалаба туфайли Англия жаҳондаги энг йирик ва кучли денгиз давлатига айланди. 
Инқилобгача ва то 1830 йилларгача бу ерда протекционизм (савдода четга кўпроқ 
чиқазиб, четдан камроқ киритиш) сиѐсати (экспорт импортдан кўп) ўтказилган, бу эса 
савдонинг (айниқса ўз мустамлакаларига) кескин ўсишига олиб келди. Демак, савдо, 
товар-пул муносабатлари ҳам кескин ошди. 

---

42 
Халқ хўжалигининг юксак ривожи илмий кашфиѐтларни тақозо этди. Шу даврда 
Англияда табиий фанлар, айниқса механиқа, астрономия ва физика тез ривож топди. Бу 
даврнинг энг буюк вакили