“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

4. МЕРКАНТИЛИЗМ ВА ҲОЗИРГИ ЗАМОН 
XVIII асрнинг охирида меркантилизм иқтисодий таълимот йўналиши сифатида 
тарих саҳнасидан тушди. Саноат инқилоби (тўнтариши) шароитида бу таълимот ва унга 
асосланган сиѐсат ҳаѐт талабига жавоб бермай қўйди. Хуш, бу таълимот нега тарих 
синовидан ўта олмади, унинг «бўш жойлари» нималардан иборат? 
Бу таълимотнинг хатоларини классик мактаб вакиллари, хатто айрим 
меркантилистлар ҳам тан олган. А.Смитнинг фикрича, бу «бизнинг савдогар ва 
саноатчилар 
томонидан 
сотқин 
парламентга 
ўтказилган 
протекционистик 
англашилмовчиликнинг қоришмасидан иборат ва бойлик бу пулга эгалик билан боғлиқ 

---

37 
энг оддий тушунчадан иборат. Агар ўз бойлигини ошираман деса, ҳар бир индивид каби 
давлат ҳам олаѐтганидан кам сарфлаши керак. Истеъмол этилганидан ташқари қайси 
моддий шаклда бўлади? Оддийроқ айтганда, даромад ва буромаднинг фарқи нимада 
ифодаланади? Меркантилистлар уни мустаҳкам пул ѐки олтин, зеб-зийнатлардан иборат 
деб билганлар. Пул ва капитал ўртасида тенглик қўйилиши хато эди. Шунингдек, савдо 
балансининг актив сальдоси билан йиллик фойданинг истеъмолдан ортиқчаси ҳам 
тенглаштирилган. А.Смит ва унинг издошлари бу таълимотнинг хатоларини шундай 
изоҳлайдилар. 
Ўша даврдаги (ва ҳозирги) олимларнинг фикрича, мамлакат бойлиги олтин ва 
кумуш заҳираларидангина иборат бўлмай, ер, қурилиш ва бошқа кўплаб истеъмол 
молларидан иборатдир. Масалан, В.Петти Англиянинг XVIII аср охиридаги пул 
микдорига баҳо бериб, бу пуллар барча мулкнинг 3 фоизидан камроқ эканлигини 
исботлаб берди. Актив савдо баланси фақат вақтинча самара беради. 1630 йилда Т.Манн 
ўзи ҳам мамлакатга қимматбаҳо металларнинг оқиб келиши ички баҳолар кўтарилишига 
олиб келишини ва «
қимматроқ сотиш, арзонроқ олиш
» доктринаси мамлакатнинг ўзига 
қарши эканлигини тушунди. 
Таниқли инглиз иқтисодчиси