“ ИҚтисодий таълимотлар тарихи

камералистлар
ҳам мавжуд 
ҳоқимиятни қўллаш, аҳолини эса уларга сўзсиз буйсундиришга ҳаракат қилдилар. 

---

36 
Меркантилизм билан бирга 
сиёсий иқтисод
тушунчаси ҳам кириб келди. Бу тушунча 
франциялик 
Антуан Монкретьен Сьер де Ваттевиль
томонидан киритилди (1565-1621). 
У 1615 йилда «
Сиѐсий иқтисод трактати
» китобини ѐзди. Бундаги асосий ғоя - «
кўп 
сотишу, кам сотиб олиш
». Олим ўз ғоялари буйича фаол меркантилист эди. 
«Сиѐсий иқтисод» тушунчаси ва шу номли фан ХХ асрнинг 90-йилларигача яшаб 
келди, айниқса собиқ социалистик деб аталган мамлакатларда бу ном машхур эди, чунки 
давлатнинг иқтисодиѐтга фаол аралашувини қонуният даражасига кўтарган эди. Fарбда 
XIX аср охирида (А.Маршалл) бу ибора «экономикс» шаклида қўлланила бошланган (бу 
ҳақида қуйида гап боради). Англияда қишлоқ хўжалиги ва саноатда капиталистик 
ўзгаришлар эрта амалга ошган ва бунга меркантилизм ҳам ѐрдам берган бўлса, 
Францияда аҳвол ўзгача эди. Францияда янги меркантилизм сиѐсати (Людовик XIV) 
ҳукумат аъзоси (молия назоратчиси ва денгиз ишлари вазири) Жан Батист Кольбер (1619-
1683) томонидан кенг олиб борилди (бу сиѐсат 
кольбертизм
деб аталади). Бу давлатда 
феодал муносабатлар (айниқса майда деҳқончилик) кенг тарқалгани учун Кольбер асосий 
эътиборни саноатга қаратди ва аграр соҳани деярли эътиборга олмади. Масалан, четдан
қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари келтириш қўлланган, чиқариш эса чекланган, дон нархи 
давлат томонидан паст ушлаб турилган. 
Бу сиѐсатда саноат биринчи ўринга қўйилади ва айниқса қишлоқ хўжалигининг 
пасайишига олиб келди, бу эса норозиликларга сабаб бўлди. Шундай ҳақиқатга яқин 
ривоят борки, унга кўра ишбилармонлар Кольберга шикоят қилишган, шунда у «нима 
истайсизлар» деб сўраганда французча «laisser faier» (қилишга рухсат беринг, яъни ўз-
ўзидан давом этаверсин) деган эканлар, яъни «бизга эркинлик беринг» деган и. Бу ибора 
ҳозирги даврда ҳам соф эркин иқтисодиѐт принципларини, биринчи навбатда, давлатнинг 
иқтисодиѐтга аралашмаслигини талаб этади (либерализация, лэссэ-фэрр). 
Меркантилизмнинг яна бир шакли 
камералистика
(лотинчада-хазина) бўлиб, 
айниқса, Германияда кенг тарқалган. Бу ғоя тарафдорлари йирик феодаллар 
хўжаликларини бошқариш масаласини юқори қўядилар ва буни идора доирасида ҳал 
қиладилар. Демак, янги таълимот бўйича иқтисодиѐтда давлат роли биринчи ўринга 
кўйилади. Амалда эса турли-туман фармон, фармойиш, қонунлар юзага келиб, эркин 
рақобатга йўл берилмас эди. Ҳунармандчилик буйича цех тизими, феодалларнинг 
имтиѐзларини ҳимоя қилувчи қоидалар сақлаб қолинди (тенглик йўқ). Бу тизим 
Францияда ХVIII аср охиригача, Англияда ХIХ аср бошларигача сақлаб келинди. 
Меркантилизм бозор иқтисодиѐтининг биринчи таълимоти эди. Бу таълимот барча 
мамлакатларда тарихан прогрессив ҳарактерга эга. Меркантилистлар биринчи марта 
бойлик сифатида истеъмол қийматини эмас, балки алмашув қийматини қабул қилдилар. 
Улар қийматни ва демак бойликни пул билан тенглаштириб, оддий тил билан айтганда 
кўпол, содда шаклда бозор-капиталистик иқтисодиѐтнинг сири, унинг алмашув 
қийматига тўла тобеъ эканлигини очиб қўйдилар. Хуллас, меркантилистлар қийматнинг 
меҳнат назариясидан анча узоқда эдилар. Меркантилизм (протекционизм) сиѐсати 
капиталнинг дастлабки жамғарилишини ва демак, феодализмдан капитализмга ўтишни 
тезлаштирди.