3-qo‘shimcha. Yangi sharoitlarda ta ’limning o ‘rni.
Globallashuv sharoitida mamlakatning innovatsion rivojlanishi
raqobatbardosh b o ‘lishning hal qiluvchi omillaridan biriga
aylangan paytda aholining yuqori ta ’lim darajasi mamlakatning
“oliy” jam iyatga taalluqlikni his etish imkonini beradigan
borasida q o 'sh m a dasturlar tuzishga e ’tibor qaratilmoqda.
17 Узбекистан олин таълим тизимининг ж ахон тамойилларига мувофшутиги
И РМ М 2007/2008 3- бобида батаф сил куриб чидияган.
18 Education at G iance, 2002. OECD in Figures, 2002.14 Report OECD, The
roles o f tertiary institutes and colleges, 2004.
42
nufuzlilik belgisi emas, balki yashovchanlik omili va iqtisodiy,
uning ketidan siyosiy mustaqillik garovidir.
Bugungi kunda Yevropa mamlakatlarida oliy m a’lumotli
mutaxassislar uchun m o ‘ljallangan ish o‘rinlari ulushi 30-40 foizga
yetmoqda. Ayni paytda qayd etiladiki, oliy m a’lumot diplomli
mutaxassislar daromadlarini kamida 1,5-2 baravarga oshiradi.
K o‘pincha ish beruvchilar oliy m a ’lumotga kasbiy vazifalami
o ‘zlashtirish uchun dastlabki bosqich sifatida qaraydilar. Bu ta ’lim
tizimini doimo isloh qilib borish, mavjud parametrlar va
standartlami qayta baholash zaruratini keltiiib chiqaradi.
M ehnat
bozori
talablariga
mos
keladigan
malakali
mutaxassislarni tayyorlashni to ‘liq darajada ta ’minlash uchun oliy
ta ’limni moliyalashtirish masalalarini qayta к о ‘rib chiqish zarur.
4-qo ‘shimcha. Oliy о ‘quv yurtlarini natijaga qarab davlat
tomonidan moliyalashtirish borasidagi jahontajribasi.
Keng turli-tumanlikka qaramasdan jahon amaliyotida natija
asosida moliyalashtirishni 2 ta asosiy uslubga:
1) doimiy
indikatorlar
asosida
va
2)
muayyan
muddatga
tuzilgan
shartnomalar asosida moliyalashtirish metodiga ajratish mumkin.
Indikatorlar tizimi o‘z navbatida yana ikki turga b o ‘linadi: bir
mezonli va k o ‘p mezonli.
Bir mezonli tizim.
Fransiyada moliyalashtirishning 50 foizi jon
boshiga qarab ajratiladi (kurslar va mutaxassisliklar b o ‘yicha
farqlanadi). Belgilangan miqdor oliy o ‘quv yurtiga byudjetda
alohida
qatorda
beriladi,
bu
m ablag'lardan
foydalanishda
mustaqillikni ta ’minlaydi. Bunday tizimni q o ‘llash juda oson.
Daniyada b o ‘lsa moliyalashtirishning
30-50
foizi imtihon
topshirgan talabalar soniga qarab taqsimlanadi. Bu ta ’lim sifatini
nazorat qilishning samarali tizimi mavjud b o ig a n taqdirda
maqsadga muvofiqdir. Gollandiyada esa oliy о ‘quv yurtlari
moliyalashtirishning 50 foizini bitiruvchilar soniga qarab oladilar.
Keskin o ‘zgarishlaming oldini olish maqsadida moliyalashtirish
miqdori o ‘rtacha 2 yildagi bitiruvchilar soni k o ‘rsatkichi asosida
hisoblanadi.
43
K o'p mezonli tizim.
Janubiy Afrika Respublikasida oliy ta ’lim
uchun xarajatlaming 89 foizi bir nechta mezonlar asosida
taqsimlanadi. T a’lim vazirligi har yili ushbu k o ‘rsatkichlarni tuzish
va ularning har birini vaznini aniqlash b o £yicha alohida qo‘llanma
chop etadi. Amalda past natijali oliy o ‘quv yurtlari ham faoliyat
natijalarini yaxshilashga doir rejalari mavjud b o ig a n taqdirda
baribir moliyalashtirish oladilar, chunki bunday oliy o ‘quv yurtlari
davlat tomonidan moliyalashtirilmasa yopilishga majbur b o iad ilar.
Natijadorlikni baholash asosidagi shartnomalar. Fransiyada
moliyalashtirishning 30 foizi davlat bilan oliy o ‘quv yurtlari
o‘rtasida tuzilgan shartnomalar asosida beriladi. Shartnomalar
ta ’lim vazirligi bilan har bir oliy о ‘quv yurti o ‘rtasida o‘tkazilgan
muzokaralar asosida 4 yil muddatga tuziladi. Finlandiyada esa
bunday shartnomalar 3 yilga tuziladi.
Manba: Aapproaches to result based fimdingin tertiary
education: Identifying finance reform options for Chile. World
Bank, 2004.
Hisob-kitoblaming k o ‘rsatishicha: o ‘tish davri iqtisodiyotini
boshdan kechirayotgan mamlakatlar ichida aholini oliy ta’lim bilan
qamrab olishga doir o ‘rtacha natijaga erishish uchun oliy ta ’limga
investitsiyani YalM ning 0,6 foizidan 1, 4 foizigacha oshirish zarur.
Yaqin kelajakda davlat investitsiyalari hisobidan oliy maktabni
moliyalashtirish k o ‘lamini mazkur darajagacha kengaytirishnmg
iloji yo‘q va u maqsadga muvofiq ham emas. Ushbu masalani hal
etish tadbirkorlar doiralarining ta ’lim jarayonidagi va ularning
xususiy sektordan moliyalashtirishdagi ishtirokini kengaytirish
bilan bog'liq. Hozirgi paytda bu oliy ta ’limga investitsiyalami
oshirishning asosiy potensial manbalaridan biridir.
So‘ngi yillarda talabalarga yordam berayotgan mamlakatlar uni
akademik k o ‘rsatkichlar bilan bog'liq qilib q o ‘ymoqdalar, biroq
ushbu talablar darajasi turlicha. Masalan, Buyuk Britaniyada yoki
Daniyada talabalardan faqat o ‘qishga faol munosabatda b o ‘lish
talab etiladi. Norvegiyada esa imtihonlami reja asosida topshirish
talab etiladi. Shvetsiyada b o ‘Isa talabalar kurs b o ‘yicha imtihonni
belgilangan vaqt davomida topshirishlari shart. Gollandiyada 1996-
yildan boshlab asosiy grantlar o ‘zlashtirishga bog‘liq qilib
44
q o ‘yilgan grantlar bilan almashtirilgan. K o ‘pchilik rivojlangan
m amlakatlaming ta ’limni kreditlash tizimlarida davlat bilan
birgalikda xususiy sektor ham ishtirok etadi. T a ’lim kreditlari hatto
oliy maTumot olish uchun to ‘lov turli darajadagi byudjetlar
tomonidan qoplanadigan mamlakatlarda ( masalan, Germaniya,
Shvetsiya) ham keng tarqalgan, Talabalar odatda q o ‘shimcha
xarajatlar yashash, o ‘quv adabiyotlari va h.k. uchun kredit oladilar.
K o ‘pgina rivojlangan mamlakatlarda ta ’lim kreditlari tizimi XX
asming 70-80 yillarida ishlab chiqilgan va joriy etilgan b o ‘lib,
hozirgacha unga o ‘zgartirishlar kiritib kelinmoqda.
Yevropaning
nufuzli
ilmiy
markazlari
jahon
ta ’lim
tizimlaridagi zamonaviy tamoyillarni tadqiq qilishda borgan sayin
Gsiyo modelini k o ‘p tilga olmoqdalar. Ayni paytda olimlar o ‘zini
asta-sekin k o ‘rsatishni boshlayotgan Osiyo ta ’lim tizimi modelida
ta ’limni boshqarish jarayonida Osiyo mamlakatlariga xos b o ‘lgan
xususiyat bilan ushbu q it’a tashqarisidan, xususan AQSH va Buyuk
Britaniyadan
namuna
olingan
institutsional
tuzilm alar
va
elementlar o ‘ziga xos tarzda uyg‘unlashib ketganini rad etmaydilar.
Tadqiqotlarda Yaponiya, shuningdek «Osiyo y o ‘lbarslari”
hisoblangan to ‘rtta boshqa mamlakat (Janubiy Koreya, Tayvan,
Singapur va Gonkong)ning ta ’lim tuzilmasi va tarkibiga alohida
e ’tibor qaratiladi. Ulam ing jahon bozoriga shiddat bilan kirib
borishi k o ‘p jihatdan ustuvorliklaming to ‘g ‘ri tanlangani bilan
izohlanadi. Unchalik katta b o ‘lmagan hududlarga ega b o ‘lgan,
biron-bir foydali qaziltna zahiralari mavjud b o ‘lmagan bir
sharoitda davlatlar ta ’limga m ablag‘ sarfladi. Ushbu mamlakatlar
hukumatlarining fxkricha, faqat yuqori m a’lumotli kishigina
o ‘zining aqliy qobiliyati va yangilikka intilishi bilan mamlakatni
kam bag‘allik va texnikaviy qoloqlikdan shiddatli rivojlanishga olib
chiqishi, “Iqtisodiy m o ‘jiza” yaratishga qodirdir. Keyinchalik
Malayziya, Xitoy, Hindiston, Turkiya va turli tabiiy-resurs
salohiyatiga ega boTgan boshqa Osiyo mamlakatlari ham
ta ’limning ahamiyatiga shu darajada e’tibor qarata boshladilar.
T adqiqotchilaming
qayd
etishlaricha,
milliy va tarixiy
an’analar, xalq mentaliteti ham ta ’limda muvaffaqiyatli natijalarga
erishishda va u bilan bog‘liq ilmiy-texnikaviy progressda muhim
45
omil b o ‘lib xizmat qildi. Zamonaviy koreys ongida nufuzli
universitetlardan birida ta ’lim olish muqaddas burchga aylanib
qolgan. Koreys oliy ta ’limi bir vaqtning o ‘zida ham barchaga teng
va nufuzli hisoblanadi. Bir tomondan Hukumat oliy ta ’lim olish
uchun “teng imkoniyatlar” siyosatini ongli ravishda va izchil
amalga oshirmoqda, ikkinchi tomondan koreys oliy о ‘quv yurtlari
aniq ierarxik piramidani hosil qilib, unda turli universitetlar
diplomlarming “baholanishi” turlicha b o ‘lishi mumkin. Bunday
muvozanatlashtirilgan va puxta o ‘ylangan siyosat o ‘zining ijobiy
samaralarini berdi. 2005-yilga kelib Janubiy Koreyada 25-34
yoshli kishilarning 97 foizi oliy m a ’lumotga ega edilar. Taqqoslash
uchun, 1960-yillarda Janubiy Koreyaning milliy daromadi Meksika
va Janubiy Amerika mamlakatlarining milliy daromadidan past edi,
ta ’lim malakalanishi b o ‘yicha esa Janubiy Koreya Iqtisodiy va
ijtimoiy rivojlanish tashkilotining 30 mamlakati reytingida eng
qoloq mamlakatlar qatorida edi. Erishilgan muvaffaqiyat shundan
iboratki, mamlakat o ‘z aholisining ta ’limga b o ‘lgan munosabatini
o‘zgartirishga va talabning o ‘sishiga mos tarzda javob bera olishga
erishdi19.
Do'stlaringiz bilan baham: |