Каримов И. А.
Х авф сизлик ва баркарор таракдиёт
й^лида. Т.
6. — Т.: У збеки стон , 1998. —
91-6.
83
булмокда. Хуфёна молиявий капитал ж иноий элем ент-
ларни узига буйсундириб, хркимиятдагп амалдорларни
уз том онига тортиб, уюшган жиноий гуру\ларни юзага
келтирди. Бу кучларнинг бир-бири билан куш илиш и
мамлакатларнинг
ижтимоий
\аётидаги
мух,им
воцеликларни белгиловчи, баъзида хал килувчи узига
хос криминал икдисодий муносабат тизимига айланди.
Бунда!! шароитларда криминал капиталнинг кучини
сезган давлат купгина холларда у билан хисоблашиш га.
унинг манфаатларини эътиборга олиш га мажбурдир.
Ф и кри м изни нг тасдига сифатида баъзи мамлакатларда
мавжуд банк капиталининг рах,намолари билан булган
келиш увларни айтиб утиш мумкин. Бу келишувларда
банкларнинг кам таъминланган ах>оли катламларини
>;имоя килиш максадндаги баъзи тугган
йулларинк
узгартириш масалалари куриб чнкилган.
Давлатнинг
ицтисодий
сиёсати
мамлакатниш
хужалик \аётини муста\камлашга, а.\олининг турмуш
тарзини яхшилашга, ижтимоий адолат мезонларини
урнатишга царатилган
булиш и лозим .
Хукуматнинг
кдрорлари очик; холда ёки муайян яширин холда мамла-
кат м и лли й бой ли ги ни хуфёна тизимлар, хуфёна бизнес
ра\барларп фойдасига тацсимланишга им кон бермасли-
ги лозим . Ана шундагина бу воцеликнинг бозор муноса-
батларига утиш давридаги циёфаси ва мазмуни узгара
бош лавди, хуфёна бизнес чекина боради.
84
«И К Т И С О Д И Й Ф А О Л И Я Т Д А Г И Х У К У К Б У З А Р Л И К »
Т У Ш У Н Ч А С И , С АБАБЛАРИ
Х уку^бузарликларнинг юридик белгилари бизнинг
Хамда \амдустлик м а мл акатл а р ин и н г хукукдиунослик
фанларида етарлича урганилган.
Х уку к, назариясида
\укук,бузарлик деганда шахсга, мулкка, давлатга ёки жа-
миятга зарар етказадиган ижтимоий хавфли, хукукда
хилоф айбли кдлмиш тушунилади.
У ш бу таъриф хуку*фузарликнинг куйидаги мухим
белгиларидан келиб чикдди:
1) субъектнинг гайрихукуций хатти-харакати;
2) хукук,бузарликдан жабрланувчига етган зарарнинг
мавжудлиги;
3) биринчи ва иккинчи хусусиятлар уртасидаги саба-
бий богланиш ликнинг мавжудлиги;
4) хукук.бузарнинг айби борлиги.
Хукукбузарлик жамият учуй хавфли хусусиятга эга.
Унинг бу хусусияти хуку^бузарлик шахсга, давлатга,
мулкка, жамиятга объектив зиён етказиши ёки етказиш
хавфини турдириши мум кинлигини билдиради. Х ози р -
гача илм ий адабиётларда хукукбузарлик ижтимоий хав-
флими ёки фак,ат жиноят шундай хавф турдирадими де-
ган мавзуда бахслар тухтагани йук. Бизнинг фикримиз-
ча, истисносиз барча хукукбузарликлар ижтимоий хав-
(|шидир, акс холда, цонунчилик томонидан хар цандай
\укукбузарлик учун белгиланган жазо чораларини изох-
маш мумкин булмасди.
Х укукбузарлик
райри
Х У К У К К И Й
хусусиятга
эга.
Хукукбузарлик хукукка к,арши к,аратилган, юридик нор-
маларда курсатилган ^оидаларни бузгаи килмиш булиб.
\ар цандай шахе томонидан эмас, балки уз хатти-
\аракатига \исоб бера оладиган, бу хатти-харакатни
85
бошкара оладиган шахе томонидан содир этилади. Акди
иорасо (ёки лаёкатсиз) шахслар содир этган харакаг
хукукбузарлик хисобланмайди.
Хукукбузарлик — фикрлаш тарзи эмас, балки хулк-
атвордир.
Хулк-атвор
гайрщ укукий
харакатлар
ёки
харакатсизликда намоён булади.
Хукукбузарлик - айбли килмиш. Агар ш ахенинг хат-
ти-харакатида айб булмаса. гарчи, шаклан бу харакат
амалдаги хуКУК-тартиботга зид келса хам, у
хукук
бузарлик деб аталмайди.
Мамлакатимизда амалга ошириладиган хукукбузар-
ликлар турли-тумандир. Ш ун га карамай, уларни икки
катта гурухга булиш мумкин: жиноятлар ва килмиш лар
Хукукбузарликнииг
огир
кУриниши
жиноятдир.
Ки ; п:и - жиноятларга хос даражада ижтимоий хавфли
С-улмаган. бошк.арув, ме-хнаг, мулк ва узга муносабатлар-
а тажовуз килувчи хукукбузарликдир.
л /кукбузарлик - ХУКУК доирасидаги хулк-атворнинг
антиподи.
Хужалик хукукида жавобгарлик асосини хужалик
хукукбузарлиги ташкил кил ал и.
Хуж алик хукукбузарлиги деганда хужалик юритувчи
субъектларга, иктисодиёт сохасидаги бутун
х У К У К - т а р -
гиботга зарар етказувчи айбли, гайрихукУКИЙ килмиш
тушунилади.
Хуж алик хукукбузарлигининг таркиби - уни ташкил
этувчи элементлар мажмуидир. ХУКУКбузарлик узининг
барча элементларига эга булгандагина юридик ж авоб
гарлик >чун асос була олади. Хужалик хукукбузарлиги
таркибининг элементларига куйидагилар киради: хатги •
харакатнинг гайрихукукийли гн , зарарнинг мавжудлиги.
гайрихукукий хулк-атвор (зарар мавжуд булмаганда) ва
унинг зарар келтирувчи натижалари (зарар етказилган
да) уртасидаги сабабий бокланиш).
У ш бу элементларни кенфок, куриб чикамиз.
Хатти~х,аракат хукук нормалари ва уларга асосланган
хукук муносабатлари (б у муносабат иш тирокчиларининг
субъектив ^укуклари)нинг бузилиш ини билдиради.
Райрихуку^иилик.
ЯЪНИ КИЛМИШЪИНГ
кон у
к
том о-
нидан так,ицланганлиги уч хил ифодаланади. Биринчи-
дан, бевосита так.икдар билан, иккинчидаи, билвосита
так,иклар билан. Бунда хукук, нормаеида гайрихукук,ий
жэтти-\аракат аник, белгштанадн ва уни содир этганлик
учун жавобгарлик урнатилади. Е»у шуни англатадики,
таърифланган ёки айтиб утилган хатти-\аракат к,онун
билан тацшуганган. Учинчидан, хукук нормаеида ижо-
бий, хукук,ий хатти-каракатни ифодалаш оркали. Бундай
Холатда аксинча булган хатти-хдракаг номаъкул ва шу-
нинг учун так,икланган хисобланади.
Хуж алик муносабатларида гайрихукук^ш хатти-^а-
ракат,
купинча х,аракатсизлик шаклвда булади,
Мажбурият ю кловчи хукук;ий муиосабатларда субъ-
ектнинг тегиш ли хагги-х,аракат меъёри шартномада ёки
ваколатли орган томонидан белгилангам узаро алок,а
тартибида
ёхуд
хукукий
муносабатлар
субъектлари
Уртасидаги хукук,пй муносабатлар шаклцдаги боглик,-
ликни белгиловчи ва уларга субъектив хукук, ва шу
\укук, орцали берилувчи юридик мажбуриятларни бедги-
лайдиган конун томонидан урнатилади.
Ш артнома хусусиятига эга булмаган хуку кии муно-
сабатларда
гайрихукук,ийлик
конун чили к
томонидан
Урнатилган тадбиркорлик муомаласини, хужалик юри-
тиш цоидаларини бузишда ифодаланади.
Зарарларнинг мавжудлиги. Зарарлар хужалик хукук,-
бузарлигининг бир элем ента сифатида намоён булади.
Зарар жабр курган томонга куйидагилар оркали етказил-
Ган булиш и мумкин:
• мулкка шикает етиши ёки ун инг йук кклиниш и;
• бунинг оциба гида харажатлар юзага келиши;
• мажбуриятларни бажармаслик оцибатида фойдадан
КУРУК цолиш.
87
Зарарнинг таърифи Узбекистан Республикаси Ф у -
Каролик кодексининг 14-моддасида келтирилган булиб.
зарар деганда, хукуки бузилган шахснинг бузилган
чукукини тиклаш учун кдлган ёки к,илиши лози м булган
харажатлари. унинг м о л-м улк и йуколиш и ёки шикаст-
ланиш и
(хак;иций
зарар),
шунингдек
бу
шахе
уз
хукукдари бузилмаганида одатдаги фукаролик муомала-
си шароитида оли ш и мумкин булган, лекин ололм ай
Колган даромадлари (б о й берилган фойда) тушунилади.
Агар
ХУКУКНИ
бузган шахе бунинг натижасида даро-
мад олган булса,
ХУКУКИ
бузилган шахе бошк,а зарар би -
лан бир каторда бой берилган фойда бундай даромаддан
кам булмаган* микдорда туланиш ини галаб кил и ш га
Хакди»1.
Хужалик
хУКУКВДа
зарар мураккаб п н е т т у т булиб.
Ф укароли к кодексида белгиланган м улкий жавобгарлик
билан тула мое тушмайди.
Хужалик хукукбузарлиги таркибининг яна бир э л е
мента
зарарлар
ва
гайрихукукдтй
хатти-харакат
уртасидаги сабабий богланиш . яъни ходисалар урга-
сидаги шундай богликдикки, бунда улардан би ри зару-
рият
тарикасида
иккинчисини
келтириб
чикаради.
Хукукбузарни жавобгарликка тортиш учун хар бир
\укукбузарлик факти буйича у содир этган хатти-харакат
ва келтирилган зарар ургасида сабабий бокликдик мав-
ж удлигини аниклаш лозим. Бошцача айтганда, етказил-
ган зарар гайрихукукий хатти-харакатнинг бевосита на-
тижаси (окибати) булиш и керак.
Хужалик
XV кукбузарл и ги д а
гайрихукукий
хатти-
харакат ва зарарли натижалар уртасидаги узаро бог
л и Клик купинча кузга я к к °л ташланмайди.
Бунда!;
\олатларни
хужалик
юритиш
борасидаги
муноса
батларнинг реал мураккаблиги билан тушунтириш мум
1 У збеки стан Р есп убли каси н и н г Ф ук ар олик кодекси — Т.
Адолат. 1996.— 11-6.
88
кин. Купинча суз катта ^ажмли турли номдаги (н ом ен к -
лагурадаги) товарлар, хи.зматлар, ишлар хусусвда кетади.
Бу борада му\им иш гайрнконуний хатти-харакат пакт
нуктаи назаридан зарарли натижадан олдин амалга
ош ирилганлигини
аникдашдир.
Агар
бундай
холат
аникданмаса, демак улар уртасида сабабий богланиш
йук
х.исобланади.
Хужалик хукукбузарлигининг яна
бир
элем енти-
тадбиркорнинг гайрихукукии хатти-\аракатда (зарарлар
мавжуд
булмаганда),
шунингдек,
тадбиркорнинг
гаирн\ужук,ий хатти-х;аракати ва унии г зарарли натижа-
ларида (зарарлар мавжуд булганда) айби мавжудлиги.
Хужалик хукукбузарлигида жавобгарликнинг асоси
булган айб тугрисидаги масала хужалик хукуки назария-
сида турдича хал цилинади.
А й б -х у ж а л и к
фаолияти
субъектининг
цонунни
(ш а р т о м а д а унга асосланиб уз зиммасига олган мажбу-
рижш аркки)
бузиш ига
р у щ й
муносабатидир.
А й б
1фсд£ш окн эхтиётсизлик окибатида булиш и мумкин.
Do'stlaringiz bilan baham: |