Xalqaro menejment

1-rasm. Boston matritsasi 

---

11 
keltiradi va “sog’in sigirlar” deb ataladi. Shu bilan birga sotuvlarning o’sish sur’ati 
unchalik yuqori emas va ishlab chiqaruvchilarga katta investitsiyalar zarur emas. 
Demak, bu tovarlar yoki xizmatlar xalqaro kompaniyaga jahon bozorida yuqori foyda 
keltiradi. 
Yuqori o’ng kvadratda joylashgan tovarlar yoki xizmatlar sotuv hajmi 
o’sishining bozor o’rtacha ko’rsatkichidan yuqoriligi bilan xarakterlanadi, biroq 
ularning sotuvdagi hajmi asosiy raqobatchinikidan pastroq. Ularni “savol belgilari” 
yoki o’zicha sayr qiluvchi “yovvoyi mushuklar” deb nomlashadi. Bu tovarlar yoki 
xizmatlar sotilishining o’sish sur’atlari ancha yuqori, lekin raqobatchining juda 
kuchliligi sababli kompaniya o’z raqobatbardoshlik darajasini saqlab qolishni istasa 
bu tovarlar yoki xizmatlar iste’mol xususiyatlarini takomillashtirishga va sifatini 
oshirishga yirik kapital qo’yilmalarni yo’naltirishga majbur bo’ladi. Shu vaqtning 
o’zida bu tovarlar yoki xizmatlarning umumiy sotuvlar hajmidagi ulushining nisbatan 
kamligi sababli ular katta foyda keltirmaydi, lekin pullarni hazm qilib yuboradi, 
natajada ularni sotishdan qoladigan sof foyda yuqori emas. Eng yaxshi variant - 
ularning “yulduzlar” toifasiga o’tishiga erishish hisoblanadi. 
Pastki o’ng kvadratda shunday tovarlar yoki xizmatlar joylashganki, ularni 
sotish hajmi bozordagi o’rtacha ko’rsatkichdan kamroq o’sadi, ularning sotuvdagi 
ulushi esa asosiy raqobatchinikidan ko’ra pastroq. Ularni “itlar” deb ataydilar. Ularga 
20:80 qoidasi taaluqli bo’lib, uning mohiyati foydaning 20%ini beruvchi ushbu 
tovarlar yoki xizmatlar xalqaro menejerlarning 80% vaqtini oladi. Bu tovarlar yoki 
xizmatlarning ishlab chiqarilishini saqlab turish katta investitsiyalar bilan bog’liq, 
kompaniya esa ulardan faqat zarar ko’radi. 
Jahon bozoriga yangi tovar yoki xizmat bilan chiqish “boston matritsasi” 
sxemasi bo’yicha “savol belgisidan” boshlanadi, chunki tez rivojlanayotgan bozorlar 
uchun tovarlar yoki xizmatlarning assortimentini to’g’ri tanlash taqozo etiladi. 
Qulay 
bozor 
kon’yunkturasida 
tovarlar 
yoki 
xizmatlar 
asosiy 
iste’molchilarning talablariga javob bergan vaqtdagina ular raqobatbardosh bo’ladi, 
ularning sotuvlar hajmi o’sadi, bozordagi ulushi asosiy raqibga qaraganda yuqori va 
ular “yulduzlar” kvadratiga o’tadi. 
Ushbu turdagi tovarlar yoki xizmatlarga talab etuklik bosqichiga etganda, 
sotish hajmining o’sish sur’atlari qisqaradi, bu tovarlar yoki xizmatlar “sog’in 
sigirlar” kvadratiga o’tadi, kompaniyaga katta foyda keltiradi. Xaridorlar jahon 
bozorida yangi, yanada jozibaliroq tovarlarni uchratganda, avvalgi tovarlar yoki 
xizmatlar “sog’in sigirlar” kvadratidan “itlar” kvadratiga o’tadi va xalqaro 
kompaniyaning sotish tizimidan olib tashlanadi. 
Boston matritsasining tuzilishi global menejerga joriy vaziyatni va qabul 
qiluvchi mamlakatdagi xorijiy filial ishlab chiqarayotgan tovarlar yoki xizmatlarni 
jahon bozorida sotish istiqbollarini aniq ko’rish va baholash imkoniyatini beradi. 
Matritsa menejerga jahon bozorida sotish jarayonida raqobatbardoshligini 
ko’tarish uchun zarur bo’lgan birinchi navbatdagi tovarlar yoki xizmatlarni tanlashga 
ko’maklashadi. Bundan tashqari xalqaro menejer Boston matritsasi asosida TMK 
tizimi firmalarining kuch-quvvatlarini jahon bozorida tovarlar yoki xizmatlarning 
raqobatbardoshligini oshirishga va xalqaro kompaniyaning moliyaviy resurslarini 

---

12 
uning xorijiy filiallari o’rtasida to’g’ri taqsimlashga yo’naltirish vazifasini hal qilishi 
mumkin. 
Qator hollarda xalqaro menejerlar jahon bozorida raqobatchilarning firmalari 
bilan bellashmaslikka, buning o’rniga birdamlikni namoyon qilish va raqobatchilar 
bilan bozorni bo’lib olish haqida kelishishni yoki boshqa raqiblar bilan raqobat 
kurashida kuch-quvvatlarini birlashtirishni lozim topadi. Ular bu bilan innovatsion 
faoliyatni rag’batlantiruvchi va iqtisodiyotni hamda pirovard natijada aholi 
farovonligining 
o’sishini ta’minlovchi raqobat mexanizmining harakatini 
chegaralaydi. Davlatning ma’muriy organlari raqobatning bunday cheklanishiga 
qarshi tegishli iqtisodiy siyosat bilan kurashadiki, bu siyosatning xususiyatlarini 
xalqaro menejer hisobga olishi lozim. Masalan, Germaniyada raqobatning 
cheklanishiga qarshi qonun davlatning ichki va tashqi tadbirkorlikni tartibga 
solishning to’rtta asosiy sohasini ko’zda tutadi: 
-kelishuvlarni, kelishilgan xulq-atvorni, raqobatni cheklashga qaratilgan bir 
tomonlama tadbirlarni ta’qiqlash; 
-bozorda hukmronlik qiluvchi korxonalarning imkoniy suiste’mollarini nazorat 
qilish; 
-korxonalar birlashishini nazorat qilish; 
-alohida qoidalarning harakat sohalari. 
Xalqaro menejer xorijiy faoliyati muvaffaqiyatining asosiy omillaridan biri 
bo’lib, qabul qiluvchi mamlakat qonunlarini bilish va ularga rioya etish hisoblanadi. 
XX asrning oxirgi o’n yilliklarida ko’pchilik davlatlarning milliy qonunchiligida va 
xalqaro tashkilotlarning konventsiyalarida raqobatga munosabat nuqtai nazardan 
cheklovchi ishga doir amaliyot shakllari etkazib beruvchilar va xaridorlar o’rtasida 
bozorlarni taqsimlash, baholarni o’rnatish, eksporterlarning diskriminastion 
(kamsituvchi) baholar va tijorat shartlaridan foydalanishi, savdo sherigining ishlab 
chiqarishga va raqobatlashayotgan tovarlarni sotishga nisbatan cheklovlarning qabul 
qilinishiga asoslangan tovar etkazib berish, “yuklama” bilan etkazib berish va 
boshqalar qoralanadi. 
Xulosa 
Global menejment nazariyasining asosiy prinsiplari bo’lib mutlaq ustunliklar, 
nisbiy afzalliklar, mahsulotning hayotiy stikli va bevosita investitsiyalarning 
tamoyillari hisoblanadi. 
Xalqaro (global) menejment kompaniyaning ikki va undan ortiq mamlakatda 
faoliyat yuritishini boshqarishni nazarda tutadi. 
Sobiq SSSR hududida mustaqil davlatlarning tashkil topishi tadbirkorlarning 
xorijiy sharoitlarga o’xshash sharoitlarda harakat qilish zaruriyatini tug’diradi. 
Global menejer uchun zaruriy sifatlarga tashabbuskorlik, me’yordagi 
tavakkalchilikka tayyorlik, o’z kuchiga ishonch, global ko’lamda fikrlash, xorijiy 
sheriklar bilan konstruktiv aloqalarni o’rnatish prinsiplarini bilish, chet tillarni 
o’rganish qobiliyatlari kiradi. 
Jahonda 
xalqaro 
menejment 
rivojlanishining 
asosiy 
yo’nalishlari: 
bo’ysunuvchilarga (shu jumladan chet elliklarga) yuklanadigan mas’uliyat ulushining 
ko’payishi; iste’molchilarning talablariga e’tiborni kuchaytirish; firmalarning 

---

13 
faoliyatida xalqaro marketing rolining oshishi; ishlab chiqarish texnologiyasini 
uzluksiz takomillashtirish va zamonaviylashtirish; mahsulot assortimentini yangilash; 
qisqa muddatli natijali va uzoq muddatli maqsadli tadbirlarning aniq ajratilishi; milliy 
manfaatlarga rioya qilish. 
Xorijiy tadbirkorlik bilan bog’liq qaltislikni kompleks baholash uchun chet 
elda faoliyat yurituvchi firmalarning biznesiga ta’sir etuvchi omillarni ijtimoiy-
madaniy, iqtisodiy, texnologik va siyosiy-huquqiy omillarga turkumlash mumkin. 
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan davlatning ma’muriy organlari firmaning 
raqobat mexanizmini cheklovchi xatti-harakatlariga qarshi kurashadi.