Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat

A.I.Voekov «Millioner shaharlar» atamasini 
birinchi bor ishlatdi va fanga kiritdi.
A.I.Voekov aholi geografiyasi masalalari 
ijtimoiy-iqtisodiy fanlarga katta ahamiyat berib, o’z davri olimlaridan ancha 
yuksak pog’onaga ko’tarila oldi.
O’rta Osiyoda, jumladan O’zbekistonda aholi geografiyasi fan sifatida, 
iqtisodiy geografiyaning muhim tarmog’i sifatida tashkil topishi XX asr o’rtalarida 
to’g’ri keldi.
Iqtisodiy geografiya fanining shakllanishi va rivojlanishida, uning asosiy 
nazariy-metodologik masalalarini ishlab chiqishda N.N.Baranskiyning roli ayniqsa 
katta bo’ldi. Davr taqozosi bilan iqtisodiy-geograflar asosan sanoatni hududiy 
joylashtirish va iqtisodiy rayonlashtirish masalalari bilan ko’proq shug’ullanishdi. 
1940 
yillargacha 
aholi 
geografiyasining 
faqat 
shaharlar 
geografiyasi 
yo’nalishinigina ancha rivoj topdi. Chunki, shaharlar muammosi «ishlab chiqarish 
markazlari», «Sanoat tugunlari» va «Iqtisodiy rayonlarning asosiy yadrolari» 
sifatida iqtisodiy geografiyaning boshqa sohalarida ham o’rganiladi. Shaharlar 
geografiyasining rivojlanishida ham N.N.Baranskiyning xizmati katta. Deyarli 
barcha geograflar shaharlarni geografik jihatdan o’rganish haqida N.N.Baranskiy 
yozgan-nazariy maqolalarga hozir ham suyanishadi. II jahon urushidan keyingi 
yillarda esa, aholi geografiyasining turli yo’nalishlari bo’yicha ilmiy ishlar, 
ekspeditsion tadqiqotlar kuchayib ketdi. Aholi geografiyasining metodologik va 
metodik masalalari ishlab chiqildi. Shaharlar geografiyasi bilan bir qatorda, 
qishloq aholi manzilgohlarini o’rganish, aholi geografiyasining umumiy 
masalalari, aholining migratsion harakatlari, mehnat resurslaridan unumli 
foydalanishning geografik obiektlarini tadqiq qilish, aholini xaritaga tushirish kabi 
yo’nalishlar bo’yicha ko’plab qimmatli ishlar bajarildi. Aholi geografiyasining 
rivojlanishi, tashkil topishi va turli tarmoqlarining shakllanishida N.N.Baranskiy 
bilan birga R.M.Kabo, O.L.Konstantinov, Yu.G.Saushkin, V.V.Popshishevskiy, 

---

23 
S.A.Kovolyov va boshqa olimlarning xizmatlari katta. Aholi geografiyasining, 
ayniqsa keyingi yillarda yangi bosqichga ko’tarilmoqda, turli yo’nalishlar bo’yicha 
olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlaridagi sifat o’zgarishlari va yangi yutuqlar 
bilan birgalikda, chuqur umumlashtirishlar hamda kompleks yondashishni talab 
qiluvchi tadqiqotlar amalga oshirildi. “Aholi va aholi manzilgohlarining hududiy 
xususiyatlariga qarab rayonlashtirish” (O.A.Konstantinov), “Aholi punktlarining 
yagona sistemasi” (B.S.Xorev) va aholi hamda aholi punktlarini o’rganishda 
sistema nazariyasi nuqtai nazardan yondashish kabilar ana shular jumlasidandir.
Aholi geografiyasi eng yangi metodlarni qo’llash bo’yicha ham ancha ilgari 
siljidi. Jumladan, matematik metodni qo’llash bo’yicha aholi geografiyasi iqtisodiy 
geografiya fanining barcha tarmoqlari orasida alohida o’rin tutadi va bu sohada 
ham salmoqli yutuqlar qo’lga kiritildi. (N.I.Blotko, Yu.V.Medvedov va 
boshqalarning ishlari) Aholi geografiyasining juda ko’p muhim, prinsipial 
masalalari bo’yicha fikr almashish, ilmiy-tadqiqot ishlarini kuchaytirishda 
Geografiya jamiyati tomonidan olib borilayotgan ishlar ahamiyatidir.
Respublikamiz hududida aholini o’rganishga qadimdan asos solingan. 
Chunki, Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug’bek, Bobur, Maxmud Qoshqariy, 
Alisher navoiy kabi allomalarimiz asarlarida aholi masalalariga e’tibor berilgan. 
1926 yilda respublikada aholi ro’yxati o’tkazilishi aholini chuqurroq o’rganishga 
dastlabki ilmiy qadam bo’ldi. Respublikamizda XX asrning II yarmida aholi 
geografiyasi fan sifatida rivojlandi. Respublikamizda “Geografiya jamiyati” 
faoliyatida, demograf olimlar tadqiqotlarida aholi geografiyasi fanining 
rivojlanishini ko’rishimiz mumkin. Hozirgi kunda “Aholi geografiyasi”, 
“Demografiya asoslari” fanlari mustaqil fan sifatida rivojlanmoqda.
Aholi geografiyasi fanining yuzaga kelishi va 
rivojlanishi haqida ma’lumotlar. 

---

24 
8-ilova 
B.B.B metodi asosida tarqatma materiallar 
Vareniusning 1650 yilda Niderlandiyada bosilib chiqqan
”Geografiya” nomli kitobi 2 bo’limdan iborat: 
Asosiy ( umumiy) geografiya. 
Ayrim mamlakatlarni o’rganadigan xususiy geografiya 
(Mamlakatshunoslik). 
Maltus nazariyasi. 
T.R.Maltusning “Aholi qonuni haqida tajriba” nomli kitobida 
“aholi giometrik progressiyasida (2,4,8,16,32…), tirikchilik 
vositalari arifmetik progressiyada (1,2,3,4,5…) ko’payib boradi.
Shuning uchun ham tez o’sayotgan aholini oziq-ovqat bilan 
taminlab bo’lmaydi …” degan g’oya ilgari suriladi. 
O’zbekistonda aholi geografiyasi fanining rivojlanishi. 
Respublikamiz hududida aholini o’rganishga qadimda asos solingan 
chunki Al-Xorazmiy, Beruniy, Ulug’bek, Bobur, Mahmudqoshg’ariy, 
Alisher Navoiy kabi allomalarimiz asarlarida aholi masalalariga 
alohida etibor berilgan. 1926-yilda respublikada aholi ro’yhati 
o’tkazildi O’zbekistonda demografik bashoratlar ishlab chiqish, aholi 
shunos olim M.K.Qoraxonov rahbarligida 1962-80 yillarda ishlab 
chiqilgan. Keyinchalik Mullajonov, Ubaydullayev, Ali Qorayev, 
Bo’riyeva, Maksakova, Soliyev va boshqalar hissa qoshganlar. 

---

25 
Bilimlaringizni sinab ko’ring 
Mavzu yuzasidan blits – o’yin
№ 
Savollar 
Yakka 
jadval 
To’gri 
jadval 
Sizning 
harakatingiz 
1 
“Umumiy geografiya” nomli asar 
muallifi kim? 
Odam 
geografiyasi 
2 
“Antropogeografiya” 
yo’nalishi 
qayerda paydo bo’lgan? 
Varenius 
3 
Vidal de la Blash va J. Bryun qaysi 
yo’nalishning asoscxilari edilar 
Fransiya
4 
“Millioner shaharlar” atamasini kim 
birinchi bor ishlatgan? 
M.Qoraxonov
5 
Respublikamizda 
aholi 
ilk 
bor 
nechanchi 
yilda 
ro’yhatdan 
o’tkazilgan? 
A.Voekov
6 
O’zbekistonda 1962-80 yillarda kim 
boshcxiligida 
demografik 
bashoratlar ishlab chiqarilgan? 
1926-yil 
7 
Aholi manzilgohlarini funksiyasiga 
S.Tyanshanskiy 
№ 
Tushuncha 
Bilaman 
“-” 
Bilib oldim 
“?” 
Bilishni 
xohlayman 
“+” 
1 
Aholi tarkibi 
2 
Odam geografiyasi 
3 
Antropogeografiya
4 
Maltus nazariyasi 
5 
Optimum nazariyasi 
6 
Demografiya 

---

26 
ko’ra tahlil qilgan 
8 
Aholi manzilgohlarining dastlabki 
dazimetrik xaritasini tuzgan olimni 
aniqlang. 
A.Voekov 
Mavzu yuzasidan test topshiriqlari 
1. ”Aholi soni geometrik progressiyada, oziq-ovqatlar esa arifmetik 
progressiyada ortib boradi” degan nazariya asoschisi kim? 
A. Voekov B. Baranskiy C. Saushkin D. Maltus 
2. O’zbekistonlik aholishunos olimlarni aniqlang. 
A. Soliyev, Qoraxonov, Bo’riyeva 
B. Soliyev, G’ulomov, Qoraxonov 
C. Otamirzayev, Bo’riyev, G’ulomov 
D. Otajonov, Burhonov, Mahkamov 
3. “Millioner shahar” atamasini fanga kim kiritgan? 
A. Fogt B. Urlanis C. Voekov D. Landri 
4. O’rta muddatli bashoratlar necha yil oralig’ini o’z ichiga oladi? 
A. 25-30 yil B. 35-40 yil C. 40-45 yil D. 10-25 yil 
5. “Najot yo’li” asarining muallifi kim? 
A. Yu. G. Saushkin; B. Fridrih Ratsel; C. T. R. Maltus; D. U. Fogt. 
6. Aholi to’g’risidagi dastlabki ma’lumotlar qachon kim tomondan berilgan? 
A. 1910-yil, V.P.Tyanshanskiy 
B. 1798-yil, T.P. Maltus
C. 1650-yil, Varenuis 
D. 1909-yil, A.I.Voekov 
7. U. Fogt “Najot yo’li” asarida qanday fikrni ilgari suradi? 
A. Dunyo aholisi ko’payishi dunyo madaniyatiga hech ham ta’sir 
ko’rsatmaydi; 
B. Dunyo aholisining ko’payishi iqtisodiy tanglikka olib keladi; 

---

27 
C. Dunyo aholisining kamayishi jahon taraqqiyotini saqlab qolishning 
yagona yo’lidir; 
D. Dunyo aholisining kamayishi bilan dunyo madaniyatini rivojlantira olish 
mumkin. 
8. “Umumiy geografiya” nomli asar muallifi kim? 
A. V.P.Tyanshanskiy B. T.P. Mal’tus C. Varenuis D. A.I Voekov