Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

2. Shumer shahar-davlatlarining siyosiy tarixi. Mil.avv. III 

ming yillikda Shumer janubida 17 shahar – davlat iqtisodiyo-

tining asosi sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik bo‘lib, 

hunarmandchilik va savdo rivojlangan. Shahar-davlatlar o‘rta-

sida hududda yetakchilik uchun o‘zaro raqobat kuchli bo‘lgan. 

Mil.avv. III ming yillik boshlaridan shumerlar jezni o‘zlashtira 

boshladilar. Arxeologlar shu davrdan Ilk sulola davrini (mil.avv. 

3000–2300-yillar atrofi) belgilaydilar. Shumer an’anasiga ko‘ra, 

mamlakat tarixi «to‘fon»gacha va «to‘fondan» keyingi davrga 

bo‘linadi. Haqiqatdan ham, mil.avv. 2900-yillar atrofida «to‘fon», 

ya’ni Dajla va Frot daryolarida katta toshqin yuz bergani Quyi 

Mesopotamiyada olib borilgan arxeologik qazishmalar orqali o‘z 

isbotini topdi. 

Bir-biriga yaqin joylashgan ikki-uch shahar kichik bir dav-

latni tashkil qilishi mumkin edi. Shumer tarixini u yoki bu 

markazning siyosiy yetakchiligiga qarab, mil.avv. III ming yillik-

ning birinchi

  yarmi (Ilk sulola davri)ni uch bosqichga bo‘lish 

qabul qilingan.

Bu davrda Kish shahri yuksalib, bu shahar davlatda I Kish 

sulolasi hukmronlik qilgan. Uning hokimlari orasida Shumer 

afsonalari qahramonlaridan biri Etana ko‘zga tashlanadi. Kish-

ning qudrati juda uzoq vaqt xotirada qolib, keyinchalik ko‘p 

hokimlar «Kish lugali» unvonga ega bo‘lishga harakat qilganlar. 

Bu unvonning egasi lugal – «yetakchi» bo‘lgan. Kishning hokim-

laridan biri Etana (mil.avv. XXVIII asr) to‘g‘risida epik rivoyat 

shakllanib, rivoyatda u ilohiy burgutda o‘zi uchun «tug‘ilish 

---

95

maysasi»ga ega bo‘lish va voris merosxo‘r olish uchun osmonga 

xudolar oldiga ko‘tariladi deb hikoya qilinadi (Ilk sulolaning I 

bosqichi).

Kishning zaiflashuvi Uruk shahar-davlatining yuksalishi bi-

lan  boshlangan.  Mil.avv.  2600-yillar  atrofida  Kish  shahrining 

podshosi Aggi Uruk shahrining podshosi Gilgamesh (mashhur 

doston qahramoni) tomonidan taxtdan tushiriladi. Gilgamesh 

butun Shumerni birlashtiradi. Rivoyatlarga ko‘ra, u xudoning 

o‘g‘li bo‘lib, o‘limidan so‘ng xudo sifatida ulug‘langan (Ilk sulo-

laning II bosqichi).

Ilk sulola davrining uchinchi bosqichi (mil.avv. 2550-yillar 

atrofi)da Urukning yetakchiligi o‘rniga o‘zining shaxta (yerosti) 

sag‘analari bilan ma’lum bo‘lgan Ur sulolasi keladi. Ur shahri 

Janubiy Mesopotamiyada yetakchilik qila boshlaydi. Bu davr-

ning yirik savdo-hunarmandchilik markazlaridan biri Eshnuna 

shahri bo‘ldi. Ur shahrida podsho hokimiyati kuchaydi. Hukm-

dorlar uchun hashamatli sag‘analar qurila boshladi. Vaqt o‘ti-

shi bilan ziddiyatlar kuchayishi natijasida Ur zaifla shib, qo‘shni 

Lagash shahri kuchayib ketdi. Lagash deyarli barcha Shu-

mer shaharlarini bo‘ysundirib, Elam ustidan g‘alaba qozondi. 

Lagash hokimi Eanatum (mil.avv. 2450–2425 yillar) Umma 

shahri hokimi ustidan qozongan g‘alabasini «Kalxatlar lavhasi» 

taxtasida aks ettirdi (Hozir Luvr muzeyida saqlanadi). Mil.avv. 

XXIV asrda Lagash davlati hududi 2000-2500 kv.kmni, aholisi 

150-200 ming kishini tashkil etgan. Lagashda ensi hokimiya-

ti kuchayadi va u Lagash bosh xudosi Ningirsu ibodatxonasi-

ning bosh kohini bo‘ldi. Uning hokimiyati urug‘chilik munosa-

batlarining yemirilishi, savdo-hunarmandchilikning rivojlani-

shi natijasida shahar aholisining turli tabaqalari tomonidan 

qo‘llab-quvvatlandi. 

Ibodatxona xo‘jaliklariga ham soliq solindi. Hunarmand 

va jamoa chilardan turli majburiyatlarni o‘tash talab qilindi. 

Daromad solig‘i ko‘paydi. Lagashda ijtimoiy ziddiyat kuchay-

di. Yangi «ensi» Urukagina ijtimoiy ziddiyatlarni bo‘shashtirish 

uchun islohot o‘tkazdi. Oliy kohinlar soliqlardan ozod qilindi. 

Ibodatxonalarning qaram kishilarga natural mahsulot to‘lovi 

miqdori oshirilib, ularning huquqlari kafolatlanadi. Aholidan 

olinadigan soliq-to‘lovlar bir qadar kamaytirildi. Urukagina 

«Lugal» unvonini qabul qiladi. Ammo ichki ziddiyatlar Lagash-

ni  zaiflashtirdi.  Lagashning  ichki  qiyinchiliklaridan  foydalan-

gan Umma shahrining epsisi Lugalzagissi Uruk, Ur va Larsa 

---

96

shahar-davlatlarini bosib oldi. Kish shahri zabt etilishi bilan 

Lugalzagissi butun Shumerda chorak asr yetakchilik mavqeiga 

ega bo‘ldi. Lugalzagissining davlat hududi O‘rtayer dengizidan 

Fors qo‘ltig‘igacha (shumercha «Yuqori dengizdan to quyi den-

gizgacha») cho‘zilib ketdi.