Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

 va 

Eskvilinni egalladilar. Mil.avv. VII – VI asrlarda 285 gektar yerni 

egallagan Palatin, Seliy

, Eskvilin tepaliklaridan tashqari boshqa 

Kvirinal va Viminal tepaliklari ham qo‘shib olindi. Bu tepaliklar 

va Palatin o‘rtasidagi bo‘shliq shahar markaziga aylandi. Shu 

yerda uzoq yuz yilliklar davomida Rim davlat hayoti to‘plangan 

bosh maydon – Forum Romanum paydo bo‘ldi.

«To‘rt kvartalli» shaharning paydo bo‘lishida etrusklarning 

roli katta edi. Ular shaharga Roma (Rim) nomini bergan bo‘lish-

lari mumkin. So‘nggi Rim tarixchilarining aytishicha, Rimning 

eng birinchi podsholaridan biri Serviy Tulliyning kelib chiqishi 

etrusklardan bo‘lib, Serviy Tulliy davrida shahar yanada ken-

gaydi. Kapitoliy va Aventin tepaliklari qo‘shib olinib, mustah-

kam devorlar bilan o‘rab olingan. Endilikda Rim eng qudratli 

---

469

lotin shahriga aylandi va tezda Latsiy viloyatida Al’ba Longadan 

yetakchilikni tortib oldi.

Ilk Rim jamiyatining asosi urug‘(gent) edi. Urug‘ a’zolari 

umumiy mulkka ega bo‘lib, diniy marosimlarni birgalikda ba-

jarar edilar. Bu qadimgi urug‘ jamoa tuzilmasining izlari Rim 

ismlarida ko‘rinadi. Rim ismlari uch qismdan iborat bo‘lgan: 

birinchi qism – shaxsiy ism, ikkinchi qism – urug‘ning nomi 

va uchinchi qism – urug‘ shoxchasi yoki shu odamga tegish-

li laqab. Misol uchun, Gay (shaxsiy nom), Yuliy (urug‘ nomi), 

Sezar (urug‘ shoxchasiga tegishli laqab). Bu keyinchalik 

 

merosiy bo‘lib o‘tgan. Vaqt o‘tishi bilan urug‘chilik aloqalari 

zaifla shib, oilaviy aloqalar kuchaydi. Bu aloqalar nafaqat oila 

a’zolarini, balki xonaki qullarni ham qamrab oldi. 

Patriarxal oila tepasida barcha oila a’zolarining hayoti va 

o‘limi ustidan cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan «pater fa-

milius» (oila otasi) turar edi. Rim oilasi ajdodlarning an’ana va 

urf-odatlarini saqlovchisi

 edi. Oila juda mustahkam edi. Far-

zand ko‘rmaslik ham oilani buza olmagan. Farzandsiz oila qa-

rindoshlarining bolalarini asrandi o‘g‘il-qiz qilib olganlar. Rimda 

er-xotinning ajralishi oson bo‘lsa-da, er-xotinlar ajralmaganlar. 

Er oila boshlig‘i, xo‘jayini edi. Oila a’zolari biror-bir ayb qilib 

qo‘ysa, ota oila sudini amalga oshirar, hatto o‘g‘lini qatl qilishi 

yoki sotib yuborishi mumkin edi. Ayollar oilada izzat-hurmatda 

bo‘lib, ular erlarining yordamchilari edi. Erga chiqqan rimlik 

ayol matrona deb atalgan. Matronalar erlari bilan mehmon-

ga borar, uydagi ziyofatlarda ishtirok etar edilar. Farzandlari 

ham ularni hurmat qilganlar. Oilada bir xizmatkor bo‘lsa, ona 

uy ishlari bilan shug‘ullanmagan. Uning faxrli ishi ip yigirish 

bo‘lgan. Zodagon matronalarga yuqori darajada hurmat ko‘rsa-

tilgan. Erkaklar ularga yo‘l berganlar. Matronalarning dafn ma-

rosimlari ham hashamatli bo‘lgan. Ular erlari ustidan hukm 

surishni yaxshi ko‘rib, oila or-nomusini saqlashni o‘z burchlari 

deb bilganlar. Ular erlariga buyruq va maslahat berishni xush 

ko‘rganlar. (Mil.avv. I asrda Yuliy Sezarga qarshi fitnada ayol-

lar erlari bilan birga qatnashganlari tarixda ma’lum). Farzand 

o‘g‘il-qizlar ham ota-onaning so‘zini ikki qilmas, oila g‘ururini 

saqlashga bir umr harakat qilganlar.

Podsholik davrida qullar hali ham kam sonli bo‘lgan. O‘sha  

vaqtda Rimning to‘la huquqli fuqarolari «Populus Romanus» (Rim 

xalqi) shahardagi uch etnik unsur – lotin, sabin va etrusklarni aks 

ettirgan uch trib (qabila)ga bo‘lingan. 

---

470

O‘n kuriya bir trib (qabila)ni tashkil qilgan. Har bir trib o‘n 

kuriyani, har bir kuriya esa o‘n urug‘ni o‘z ichiga olgan edi. 

Shunday qilib, Rim tarixchilarining ma’lumotiga ko‘ra, Rimning 

erkin aholisi dastlab 300 urug‘dan iborat bo‘lgan. Podshoning 

chaqirig‘iga ko‘ra, ular kurial yig‘inlari – komisiyalariga to‘planar 

edilar. Saylov kuriyalar bo‘yicha o‘tkazilgan. Kuriya yig‘inlarida 

urushlar, tinchlik, diniy e’tiqodga oid qarorlar qabul qilingan. 

Boshqa lotin shaharlari kabi Rimda ham jamoalar tepasi-

da kuriya komisiyalarida

 (xalq yig‘ini) saylanadigan podsho tu-

rar edi. Podsho oldida uning hokimiyati ramzi bo‘lgan, bolta 

ko‘targan 12 liktorlar borgan. Davlatni podsho bilan dastlab 

100, keyinchalik 300 a’zodan iborat bo‘lgan oqsoqollar ken-

gashi – senat (senatus – senex so‘zidan keksa) boshqargan. 

Senat komisiyalar qabul qilgan barcha qarorlarni tasdiqlagan. 

Podsho vafot etgan taqdirda, senat yangi podsho saylaguncha 

o‘z ichidan har besh kunda bir kishini vaqtinchalik podsho («in-

terreks»)ni tayinlagan. Bu odat keyingi vaqtlarda ham saqlanib 

qoldi. Rimda oliy mansabdor shaxs – konsul vafot etganda ham 

bu odat qo‘llanilgan.

Podsho oliy harbiy boshliq, kohin va sudya bo‘lib, zaruri-

yat bo‘lganda bir qancha yordamchilar – kvestorlarga tayan-

gan. Kvestorlar odam o‘ldirish ishlari bo‘yicha sudni amalga 

oshirganlar. Podsho mutlaq hukmdor bo‘lmasa-da, etrusklar 

davrida uning hokimiyati juda kuchli bo‘lib, Rim oilasi («pa-

ter familius») hokimiyatini eslatar edi. U umrbod saylab qo‘yil-

gan. Podsho qonunlarni qo‘llash huquqiga ega bo‘lib, lekin uni 

o‘zgartira olmas edi.

Romul davridan Rim podshosi (rex) shaharning sudyasi, bosh 

kohini va lashkarboshisi bo‘lgan. Rim etrusk davlat hokimiya-

ti ramz va belgilarini o‘zlashtirib oldi. Rim podshosi oltin toj, 

tilla iplar bilan tikilgan qizil rangli hashamatli kiyim, baland 

poshnali qizil etik kiyib, qo‘lida burgut tasvirli podsholik asosi-

ni ushlagan. Podshoga qo‘llarida qamchi va bolta ushlagan tan 

soqchilar hamrohlik qilar edilar. Ular podshoning buyrug‘i bilan 

aybdor fuqaroni o‘lim jazosiga tortish yoki tan jazosi berishga 

doimo tayyor turganlar. Podsho fil suyagidan yasalgan taxtda 

o‘tirib, sud ishini amalga oshirgan. Podsho hokimiyati imperiya 

(oliy) deb atalar edi. Podsho o‘z vorisini tayinlash huquqidan 

mahrum edi. Yangi podshoni xalq saylagan. 

Urug‘ tashkilotlari a’zolari Rim xalqi (Romanus populus)ni 

tashkil qildi. Boshda

 ko‘chib kelganlar hisobidan to‘ldiriladigan 

---

471

Rim fuqarolik jamoasi kuriyalar (Rimda o‘n urug‘ bir kuriyaga 

birlashtirilgan) bo‘yicha taqsimlangan edi. Ank Martsiy davri-

da jamoa yer (ager publicus) zaxiralari tugadi. Chetdan ko‘chib 

keladiganlar endilikda jamoaga qabul qilinmadi va Rimda yopiq 

jamoa  hosil  bo‘ldi.  Natijada  qadimgi  Rimning  ikki  sinfiy  toi-

falari – patritsiylar va plebeylar shakllandi. Imtiyozli patritsi-

ylar (patricius – «zodagon otaning o‘g‘li») jamoa yer jamg‘arma-

sidan foydalanish, kuriya komisiyalarida

 (comitca – lotin tilida 

yig‘ilish) ishtirok etish huquqiga ega edilar. Ko‘p sonli plebey-

lar (plebs – lotin tilida omma) esa, o‘z urug‘larini saqlab qolib, 

Rim urug‘chilik tashkilotidan tashqarida bo‘lib, hech qanday 

huquqlarga ega emas edi. Shu sababli, patritsiy va plebeylar 

o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar yuz yillab davom etdi.

Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida bir qism plebey boyib 

ketdi. Kambag‘allashib qolgan plebeylar, xonavayron bo‘lgan 

fuqarolar hamda ozod qo‘yilgan qullar qudratli patritsiylar 

homiyligi (patron)ga o‘tib, ularga  kliyent (clients – «qaram 

kishilar») bo‘ldilar.  Kliyent o‘z patroni – urug‘ining a’zosi 

bo‘lib, unga bo‘ysunar edi. So‘nggi Rim podsholari o‘z shax-

siy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan siyosat olib 

bordilar. Ular patritsiylarga qarshi kurashda plebeylardan 

siyosiy qurol sifatida foydalandilar. Podsho Serviy Tulliyning 

islohotlari Rim jamiyatini urug‘ jamoasidan davlatga o‘tishi-

da muhim o‘rin tutdi. U harbiy islohot va unga bog‘liq senz 

(mulk) islohotlarini o‘tkazdi.

Bu o‘zgarishlar natijasida kuriyalar bo‘yicha yig‘inlarni ik-

kinchi darajali qilib qo‘ygan senturiy komisiyalari yetakchi 

o‘ringa chiqib oldi. Podsholik davri so‘nggida mulkchilikning 

antik shakli bilan Rim polisi yoki civitas

 – fuqarolik jamoasi-

ni shakllanishi tugadi. Serviy Tulliy o‘tkazgan siyosiy islohot-

lar bu qarama-qarshiliklarni ma’lum darajada yumshatdi. 

Serviy Tulliy islohoti urug‘chilik tuzumi asoslarini yemirdi.

Podsho Serviy Tulliy (mil.avv. 578–534-yillar) Rimning bar-

cha erkak aholisini (patritsiy va plebeylarni) olti mulkiy toifa-

ga bo‘ldi: 100 000 mis assga teng mulkka ega bo‘lgan I toifa; 

75 000 assga teng mulkka ega bo‘lgan II toifa; 50 000 assga 

teng mulkka ega bo‘lgan III toifa; 25 000 assga teng mulkka 

ega bo‘lgan IV toifa; 11 500 ass qiymatli mulkka ega bo‘lgan V 

toifa, VI toifa butun boyligi faqat bolalari bo‘lgan barcha kam-

bag‘allar proletariy (latincha proles – «avlod»)larni tashkil etdi. 

---

472

Har bir toifa Rim qo‘shini tarkibiga belgilangan miqdorda 

senturiy (yuzlik qo‘shin) berishi shart edi: I toifa – og‘ir qurol-

langan piyodalar 80 senturiy, suvoriylar 18 senturiy, jami 98 

senturiy; II toifa – 22 senturiy; III toifa – 20 senturiy; IV toifa 

–  22  senturiy;  V  toifa  –  30  senturiy  yengil  qurollangan  piyo-

dalarni; VI toifa – 1 senturiy, jami olti toifa 193 senturiy (yuzlik) 

berishi shart edi.

Xaql yig‘inida har bir senturiy bir ovozga ega edi. Ko‘pchilik 

senturiy ovozi bilan qaror qabul qilingan. Senz fuqarolarning 

huquq va burchlari uyg‘unligini ta’minlashi lozim edi. Rimlik 

fuqaro qanchalik darajada boy va zodagon bo‘lsa, shuncha da-

rajada umum foydasiga mablag‘ sarflashga majbur edi. Serviy 

Tulliy xalq yig‘inining yangi ko‘rinishi senturiy komisiyalarini 

joriy qildi. Ularda patritsiylar bilan plebeylar ham qatnashdi-

lar. Senturiylarda odamlarning soni bir necha o‘ndan (1 toifa) 

bir necha yuzgacha (proletar senturiylari) tebransa-da, har bir 

senturiy ovoz berishda faqat bir ovozga ega edi. I mulk senzi 

toifasi 193 ovozdan 98 ovozga egalik qilar edi. Shundan xulosa 

qilgan holda, senturiy komisiyalarida

 hal qiluvchi ovozga mulk-

dor fuqarolar egalik qildilar.

Mulkiy senzdan tashqari, yosh senzi ham belgilandi: 

yoshlarning senturiylari (17 yoshdan 46 yoshgacha) harbiy 

dala xizmatini o‘tadilar, keksalarning senturiylari (46 yoshdan 

katta) garnizonlarda xizmat qilar edilar. Rim qo‘shini podsho 

qo‘mondonligi ostidagi 4 legiondan tashkil topgan edi. Serviy 

Tulliy yana ma’muriy-hududiy islohot o‘tkazdi. Rim davlati 

hududi 21 okrugga (mil.avv. 241-yildan ularning soni 35 taga 

yetdi) bo‘lindi. Bu okruglar trib

 deb (ulardan 4 tasi shahar, qol-

gan 17 tasi qishloq tribi) ataldi.

Senturiy komisiyalari ixtiyoriga kuriya komisiyalarining 

muhim vakolatlari – qonunlarni qabul qilish, mansabdor 

shaxslarni saylash, urush e’lon qilish va tinchlik bitimi tuzish 

kabilari o‘tdi. Serviy Tulliy islohoti demokratik ruhda bo‘lib, u 

zodagon bo‘lmagan, qobiliyatli oddiy fuqaroga o‘zini mehnati 

va samarali faoliyati bilan yanada yuqoriroq mulk senziga 

o‘tish imkoniyatini berar edi. Bu islohot oqsuyak urug‘ zoda-

gonlarining ta’sirini zaiflashtirdi. Serviy Tulliy ibtidoiy jamoa 

munosabatlarini zaiflashtirdi. Rim shahrini lotin shaharlari 

ittifoqidagi mavqeyini mustahkamladi, patritsiy va Plebeylar-

ni bir-biriga yaqinlashtirdi. Islohot davlat hokimiyatining ilk 

---

473

asoslarini mustahkamladi. Serviy Tulluyning islohotlarini 

oddiy aholi qo‘llab-quvvatladi. Lekin bu islohot senator «ota-

lar»ning  qahr-g‘azabiga  sabab  bo‘ldi.  Ular  fitna  uyushtirib, 

islohotchi podshoni o‘ldirdilar. Uning kuyovi va davomchisi 

Tarkviniy Mag‘rur islohotchi podsho Serviy Tulliyning siyo-

satini davom ettirdi. U hunarmandchilik, savdo va qurilishni 

rivojlantirishga harakat qildi. Senatni past mavqedagi urug‘ 

vakillari bilan to‘ldirdi. Amaldagi hokimiyat eski patritsiy 

urug‘lari qo‘lida saqlanib qoldi. Chunki ular yerning eng ko‘p 

miqdoriga ega bo‘lib, birinchi tabaqani tashkil etib, senturiy 

komisiyalarida ko‘pchilik (98)ni tashkil qildi.

Qadimgi Rim jamiyati dehqonlar va cho‘ponlar jamiyati 

edi. Rimliklar etrusklardan yerga ishlov berishning samarali 

usullari va uzumchilikni o‘zlashtirib oldilar. Etrusklarning 

tajribasidan  foydalanib,  rimliklar  forum  atrofida  eng  katta 

yer osti kanalini qurdilar. Ular yana etrusklardan marka-

ziy zalga ega, tomida tuynugi bo‘lgan uyning maxsus shakli 

atriyni o‘zlashtirib oldilar. Etrusklarning Rimda hukmronligi 

davrida mahalliy hunarmandchilik va savdo aloqalari rivoj-

landi.  Savdoning  rivojlanishi  uchun  shaharning  geografik  

jihatdan qulay joylashganligi, serqatnov suv yo‘li bilan Tibr 

daryosining o‘rta oqimida

  joylashganligi muhim ahamiyat 

kasb etdi. Bir necha asrlar davomida rimliklar savdo aloqa-

larini pul o‘rnida hayvon (pekus)ni ayirboshlash yordamida 

amalga oshirdilar. Qadimda asosan ho‘kiz, qo‘y va mis metali 

ayirboshlashning asosiy mahsulotlari edi. Dastlab Rim savdo 

aloqalarini Janubiy Italiyadagi yunon shaharlari bilan olib 

bordi. Podsholik davrining oxirida esa, Attika va Karfagen 

bilan savdo aloqalarini o‘rnatdi. Eng birinchi savdo shart-

nomasi Karfagen bilan tuzildi. Savdo va hunarmandchilik 

bilan birinchi navbatda, plebeylar shug‘ullandilar. Bu soha 

bo‘yicha Rimdagi Kapitoliy va Palatin o‘rtasida etrusk kvar-

tali «Vikus tuskuss» muhim rol o‘ynadi.

Dastlabki Rim dini animistik ko‘rinishda bo‘lib, unda to-

temizmning bir qancha qoldiqlari saqlanib qolgan edi. Bunga 

misol qilib, Rim shahrining asoschilari Romul va Remni em-

izgan ona bo‘ri afsonasini aytish mumkin. Podsholik davrida 

Rim yovuzlik va ezgulik ruhlari bilan to‘la edi. Ularni sehr-

garlik, qurbonlik va duo-afsunlar o‘qish bilan yumshatish 

mumkin edi. Rimliklar asosan qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ul-

---

474

langanliklari uchun, tabiat hodisalari va dehqon hamda 

cho‘ponning barcha ishlariga homiylik qiladigan ko‘pgina 

xudolarga sig‘inar edilar.

Vervaktor, Vedator va Obarator deb atalgan uch xudo qo‘riq 

yerni haydashda odamlarga yordam ko‘rsatgan. Yerlarni o‘g‘it-

lashda xudo Saterkuliniyga

 qurbonlik keltirilgan. Ekin ekish-

da Saturin va Semonga, ilk maysalar chiqqanda ma’buda Siga, 

g‘alla unib chiqqanda ma’buda Segitiyaga murojaat qilar edilar. 

Begona o‘tlardan ekinlarni Runsinator, g‘allani chirishidan esa 

Robig himoya qilgan. Boshoqning yetilishi xudo Laturnaning, 

gullashi ma’buda Floraning vazifasi, o‘rimni xudo Messis bosh-

qargan. Uy-joyni Lara va Penat, eshiklarni Yanus, uy o‘chog‘ini 

ma’buda Vesta himoya qilgan. Har bir oila o‘zining homiy xu-

dosiga ega edi.

Rim e’tiqodi, eng avvalo, barcha diniy urf-odatlarga qat’iy ri-

oya qilish edi. Shu sababli, ko‘p sonli kohinlar mavjud bo‘lib, 

ular barcha xudolarning nomlari va vazifalarini yaxshi bilar 

edilar. Kohinlar duolarning rasmiy tasdiqlangan to‘plamlarini 

tuzar edilar. Ular kalendarni ham joriy qildilar. Qaysi kunda 

qaysi diniy marosimlarni bajarishni, baxtli va baxtsiz kunni 

aniqlaydigan kohinlar avgurlar deb atalgan. Avgurlarning max-

sus kollegiyasi mavjud bo‘lgan. Kohin-folbin garuspiklar qur-

bonlik hayvonlarining ichki a’zolariga qarab fol ochardilar. Ko-

hinlar Rimda saylab qo‘yiladigan mansabdor shaxslar bo‘lib, 

lekin alohida toifa emas edilar.