Uo‘K: 4(100) (075) kbk: 63. (0) R-17 Rajabov, Ravshan Jahon tarixi

3. Salavkiylar davlati.  Aleksandrning safdoshlaridan biri 

katta jismoniy kuchga ega bo‘lgan Salavk Nikator (g‘olib) mil.

avv. 321-yilda satraplar o‘rtasidagi shartnomaga ko‘ra, Bobilni 

egalladi. Salavk I (mil.avv. 312–281-yillar) buqani faqat quruq 

qo‘li bilan yiqitishi mumkin bo‘lgan. Salavk diadoxlar o‘rtasida-

gi kurash natijasida Eron satrapliklari, O‘rta Osiyoning ayrim 

hududlari ustidan o‘z nazoratini o‘rnatdi. Ammo Osiyoning oliy 

hokimi Antigon tez orada Salavkdan Bobilni tortib oldi (mil.avv. 

315-yil). Antigon bilan boshqa satraplar o‘rtasidagi kuchayib 

ketgan raqobatdan foydalangan Salavk Misr hukmdori Ptole-

meyning yordami bilan mil.avv. 312-yilda Bobilda o‘z hokimi-

yatini qayta tikladi. Aynan shu yildan boshlab Salavk sulolasi-

ning mil.avv. 64-yilgacha davom etgan hukmronligi boshlandi. 

---

429

Salavk I (mil.avv. 312–280-yillar) Suriyani o‘z davlatining 

bosh viloyatiga aylantirdi, o‘zi Orontdagi Antioxiya shahrida, 

Yuqori Suriya yoki Dajla daryosi yoqasidagi Salavkiya shahrida 

yashadi. Salavk g‘arbda diadoxlar o‘rtasida davom etayotgan 

urushdan foydalanib, Sharqqa yurish qildi. Yurish davomida 

u Eron va O‘rta Osiyo satrapliklarini qayta qo‘lga kiritdi. Yu-

rish oxirida Salavk Hindistonda Maurilar davlatining asoschisi 

Chandragupta bilan to‘qnashdi. Urush Salavkni ilgari  Alek-

sandr davlati tarkibiga kirgan barcha hind mulklaridan voz ke-

chishi, buning evaziga Chandragupta tomonidan 300 jangovar 

fillarning Salavkga sovg‘a qilishi bilan tugadi. Salavk mil.avv. 

305–304-yillar atrofida o‘zini podsho deb e’lon qildi. Shundan 

sal o‘tgach, Shimoliy Suriyani, mil.avv. 281-yilda Kichik Osiyo-

ning katta qismini bosib oldi. Shu yildayoq u Makedoniyani 

egallash uchun bo‘lgan yurishda halok bo‘ldi. 

Salavkiylar davlati tarkibiga boshda Mesopotamiyaning bir 

qismi, Kichik Osiyoning bir qismi, Eron, O‘rta Osiyo, Afg‘oniston 

va Shimoliy Hindiston kirgan. Davlatning poytaxti Suriyada-

gi Oront daryosi qirg‘og‘idagi Antioxiya edi. Salavkiylar davlati 

o‘zining gullab-yashnagan davrida  Aleksandrning Osiyodagi 

sobiq mulklarining katta qismini o‘z tarkibiga oldi. Bu bepo-

yon hududda turli iqtisodiy va madaniy taraqqiyot bosqichida 

turgan, etnik va til jihatidan ola quroq bo‘lgan xalqlar joylash-

gan edi

.  Salavkiylar davlatida yunon va makedonlar podsho 

boshchiligida hukmron tabaqaga aylandilar. Ular barcha oliy 

hokimiyat lavozimlarini egallab olib, qo‘shinning asosiy qismini 

tashkil etdilar. Mahalliy zodagonlar hokimiyat boshqaruvida 

deyarli ishtirok etmadi. Faqat Bobil shaharlarining fuqaro-ibo-

datxona jamoalari ma’lum bir imtiyozlardan foydalandi.

Salavkiylar davlati aholisining asosiy qismi jamoachi deh-

qonlardan tashkil topgan. Bu jamoalar podsho foydasiga pul va 

natural majburiyatlarni o‘tar edi. Jamoachi dehqonlar shaxsan 

erkin bo‘lgan. Lekin davlat hokimiyati dehqonlarni asta-sekin 

qaram qila boshladi. Bu ularni yerga biriktirib qo‘yishda ko‘ri-

nadi. Davlat yerlari ikki qismga bo‘lingan. Bir qism yerlar pod-

shoning shaxsan o‘ziga tegishli bo‘lsa, ikkinchi qismi shaharlar, 

mahalliy zodagon-hokimlar, qabilalar va jamoalarga tegishli 

bo‘lib, podsho hokimiyati tomonidan nazorat qilingan. Salav-

kiylar davlat boshqaruvida yunon-makedonlarga suyandilar, 

mahalliy aholini huquqlarda kelgindi yunon-makedonlarga 

tenglashtirilmadi. 

---

430

Davlatning butun hududi 72 satraplikga bo‘linib, undan 

kichik ma’muriy birliklar – yeparxiya va giparxiyalar edi. Sat-

raplik boshida satrap (Antiox III davrida strateg) turib, u fuqar-

olik va harbiy hokimiyatni amalga oshirgan. Moliya muassasasi 

esa mustaqil bo‘lgan.

Salavkiylar davlatida O‘rta Osiyo va Eron hududlari muhim 

o‘rin tutar edi. Salavk I davrida uning o‘g‘li va merosxo‘ri An-

tiox I Soter (mil.avv. 281–261-yillar) bu hududlarni boshqarar 

edi. Antiox I Salavkning onasi Spitamenning qizi malika Apama 

Salavkiylar saroyida katta hurmat-e’tiborga ega edi. O‘rta Osiyo-

da sulola hokimiyatini mustahkamlash uchun yangi shaharlar 

va harbiy manzilgohlar qurildi, eskilari qayta tiklandi (Marv vo-

hasi devor bilan to‘liq o‘rab olindi). Antiox I Kichik Osiyoda Per-

gam davlatining ajralib chiqishiga qarshilik qila olmadi.

Antiox II davrida (mil.avv. 261–247-yillar) mil.avv. III asr 

o‘rtalarida  Baqtriya,  So‘g‘diyona  va  Parfiya  ajralib  chiqdi.  Vi-

finiya,  Paflagoniya,  Kappadokiya  va  Galatiya  kabi  davlatlar 

paydo bo‘ldi. Qora va Kaspiy dengizlari oralig‘ida Armaniston 

davlati, Midiyaning shimoliy qismida satrap Atropat Salavkiylar 

davlatidan ajralib chiqib, Midiya Atropatenasini tashkil qildi. 

Natijada Yunon-Baqtriya va Parfiya podsholiklari vujudga kel-

di (Yunon-Baqtriya mil.avv. 130–yillargacha, Parfiya davlati esa 

milodiy 227-yiligacha mavjud bo‘ldi). Qobilyatli sarkarda An-

tiox III buyuk (mil.avv. 223–187-yillar) davlatni eski chegaralar-

da tiklash uchun bu davlatlarni bo‘ysundirish uchun mil.avv. 

212–205-yillarda Sharqqa yurish qildi. Yurish davomida xara-

jatlarni qoplash uchun Antiox III Ekbatanadagi Anaxita ibo-

datxonasini taladi. Yurish natijasida Parfiya qayta bo‘ysundiril-

di. Yunon-Baqtriya shaharlarining ikki yil natijasiz qamal qilish 

bilan rasman Salavkiylar hokimiyatini tan oldi. Antiox qo‘shin-

lari Hindiqush tog‘laridan o‘tib, Hindiston yerlariga bostirib kir-

di va mahalliy hokim bilan shartnoma tuzdi. U Hindistondagi 

salavkiylarga tobe yerlardan voz kechdi, buning evaziga Antiox 

hind jangovar fillariga ega bo‘ldi. 

Antioxning bu yurishi Salavkiylar davlatining yemirilishini 

vaqtincha to‘xtatdi. U markaziy hokimiyatni mustahkamladi. 

Kichik Osiyoning katta qismi bosib olindi va Kelesiriya Misrdan 

batamom tortib olindi. Kuchayib ketgan Salavkiylar davlati Per-

gam va Rodosning xavfsizligiga jiddiy xavf sola boshladi. Pergam 

va Rodos Antiox III dan shikoyat qilib, Rimdan yordam so‘ra-

di. Rim ham Antiox III saroyiga mashhur Karfagen qo‘mondo-

---

431

ni Gannibalning maslahatchi bo‘lib turganidan norozi edi. Mil.

avv. II asr boshlarida Salavkiylar bilan Rim respublikasi o‘rta-

sida Yunoniston uchun raqobat boshlandi. Mil.avv. 189-yilda 

Rim bilan bo‘lgan urushda Antiox III qo‘shinlari yengildi. Mam-

lakat hududlarida norozilik, Salavkiylarning zulmiga qarshi 

qo‘zg‘olon va isyonlar boshlanib ketdi. Yunon-Baqtriya va Parfi-

ya o‘z mustaqilliklarini qayta tikladi va Parfiya g‘arbga tomon 

yurish qilib, Salavkiylar hududlarini bosib ola boshladi. Midi-

yada  satrap  Timarxning  isyon  ko‘tarishi  bu  viloyatni  parfiya-

liklar tomonidan bosib olinishiga yordam berdi. Bundan tash-

qari, parfiyaliklar Fors va Elamni egalladilar. 

Antiox III ning o‘g‘illaridan biri Antiox IV Epifan (mil.avv. 

175–164-yillar) shijoatli hukmdor bo‘lib, davlat hokimiyatini 

bir qadar mustahkamlashga erishdi. Uning boshqaruvi davri-

da mamlakatda podsho san’at va madaniyatga homiylik qildi. 

Shuhratparast Antiox IV Salavkiylar davlatining o‘tmishdagi 

kuch-qudratini tiklashga urindi. Mamlakat ichida bir qadar 

ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni vujudga keltirib, uning hududi-

ni kengaytirishga harakat qildi. Antiox IV Misrni bosib olish 

uchun kuchli qo‘shin bilan yurish boshladi. Yo‘lda uni Rimning 

Misrdagi elchisi Gay Popiliy

 Lena to‘xtatdi. Aytishlaricha, Salav-

kiylardan ko‘ra, qudratli bo‘lgan Rim elchisi Antiox IV o‘tirgan 

joyning  atrofini  doira  chizib,  Rimning  talabi  bajarilmaguncha 

(Misrga yurishni to‘xtatish) Antiox IV ni doira ichidan chiqib 

ketishini taqiqlagan. Natijada rimliklarning tazyiqi ostida Misr 

yurishi to‘xtatilgan.

Antiox VII Sidet (mil.avv. 138–129-yillar) davlatning yaxlitli-

gini tiklashga urinishi uning mag‘lubiyati va halokati bilan tu-

gadi. Bu Bobil, Parfiya va mahalliy sulolalar hokimiyati ostiga 

o‘tgan Fors va Midiyaning ajralib ketishiga olib keldi. Mil.avv. I 

asr boshlarida Yahudiya va Kommagen o‘z mustaqilligini qo‘lga 

kiritdi. Salavkiylar davlatining yemirilish jarayoni tezlashib 

ketdi. 35 yil ichida taxtda 12 da’vogar almashdi. Ko‘p hollarda 

bir vaqtning o‘zida ikki yoki uch podsho taxtga chiqdi. Natija-

da Salavkiylar davlati hududi Suriya, Finikiya va Kilikiyaning 

bir qismi bilan chegaralanib qoldi. Salavkiylarning so‘nggi va-

kili Antiox XIII Rim tomonidan tan olindi, lekin 2 yildan ke-

yin Pompey uni taxtdan tushirdi. Siyosiy ta’sir vositasi bo‘lgan 

armiya va flotdan mahrum bo‘lgan Salavkiy hukmron guruhlari 

Rim va Parfiyaning qo‘g‘irchoqlariga aylandi. Mil.avv. 63-yilda 

Salavkiylar davlatining qoldiqlari Rim tomonidan bosib olinib, 

---

432

uning hududida Suriya provinsiyasi tashkil etildi. Sharqiy Pont, 

Paflagoniya, Galatiya, Kappadokiya, Armaniston va Kommagen