I bob. Mexanik harakat haqida umumiy ma’lumotlar 1-§. Jismlarning harakati mexanik harakat

Jismning tinch holatidan harakatga kelish paytidagi ishqalanish 
kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchi deyiladi.
Tayanch tushunchalar: ishqalanish kuchi, tinchlikdagi ishqalanish, 
tinchlikdagi ishqalanish kuchi.
1. Nima uchun ba’zi yuk avtomobillarining orqa g‘ildiraklariga zanjir bog‘lanadi?
2. Nima uchun tirik baliqlarni qo‘lda ushlab turish qiyin?
3. Nima uchun ustalar detallarga shurupni burashdan oldin unga sovun surtishadi?
4.  Ishqalanish  qay  vaqtda  foydali,  qay  vaqtda  esa  zararli  ekanligiga  misollar  kel-
tiring.
33-§. SIRPANISH ISHQALANISH. 
DUMALANISH ISHQALANISH
Sirpanish ishqalanish
Sirpanish ishqalanish – bu bir jism yuzasi bo‘ylab boshqa jism 
sirpanib harakatlanganida vujudga keladigan ishqalanishdir.
Masalan,  stol  ustidagi  kitobni  siljitganda,  sirpanish  ishqalanish  hosil 
bo‘ladi. 109-a rasmda tasvirlangan jismni dinamometr orqali tortib, joyidan 
F
   
i
F
   
i(s)
F
   
i(t)
F
F
109-rasm. Tinchlikdagi va 
sirpanish ishqalanishning 
namoyan bo‘lishi (a) va 
ularning grafigi (b)
0
t
b
a
sirpanish
tinch 
holati

---

119
V bob. Tashqi kuchlar ta’sirida jismlarning harakati
qo‘zg‘atamiz.  Jism  joyidan  qo‘zg‘alish  paytida  dinamometrning  ko‘rsatishi 
kes kin kamayadi. Dinamometrni tortish orqali jismni tekis harakatlantirsak, 
dinamometrning ko‘rsatishi o‘zgarmay qoladi. Dinamometr ko‘rsatishining 
ana shu o‘zgarmas qiymati sirpanish ishqalanish kuchi F
i(s)
 ga teng bo‘ladi. 
Demak, sirpanish ishqalanish kuchi tinchlikdagi ishqalanish kuchidan kichik 
bo‘ladi  (109-b rasm).
Agar sirpanayotgan jism ustiga yuk qo‘ysak, 
o‘lchanayotgan ishqalanish kuchi ortadi. Tajribaning 
ko‘rsatishicha, gorizontal yo‘nalishda tekis harakat-
lanayotgan jismga ta’sir etuvchi F kuch jismning 
og‘irligi  P = mg ga to‘g‘ri proporsional. Nyuton-
ning uchinchi qonuniga binoan jism ishqalanayotgan 
yuzaga qanday kuch bilan ta’sir etsa, bu yuza ham 
jismga  shunday  kuch  bilan  aks  ta’sir  qiladi  (110-
rasm). Sirpanish ishqalanish kuchi F
i(s)
 jismga ta’sir 
etuvchi kuch F ga miqdor jihatdan teng. Aks ta’sir 
kuchi tayanchning reaksiya kuchi – N deyiladi. Bu kuch doimo yuzaga 
perpendikulyar yo‘nalgan bo‘ladi. Demak, sirpanish ishqalanish kuchi – F
i(s) 
jismning reaksiya kuchi – N ga to‘g‘ri proporsional:  
F
i(s) 
=  μN   yoki   F
i(s) 
=  μmg,         (1)
bunda  μ  (myu)  –  sirpanish  ishqalanish  koeffitsiyenti  bo‘lib,  uning  qiymati 
bir-biriga ishqalanuvchi jismlarning modda turiga, sirtlarining silliqligi va 
boshqalarga  bog‘liq.  Sirpanish  ishqalanish  koeffitsiyentini  (1)  formuladan 
topamiz:
                             yoki           .          (2)    
  Ba’zi  juft  materiallar  uchun  sirpanish  ishqalanish  koeffitsiyenti  3-jadvalda 
keltirilgan.
3­jadval
№