Samarqand davlat universiteti I. X. Nasimov, I. Patterson, K. M. Ibodov hozirgi zamon raqobat

Faoliyatning konsentrasiyalashuvi va bozordagi raqobat muhiti 
ko’rsatkichlar 
qiymati 
konsentrasiyalashuv 
darajasi 
Raqobat muhiti 
sezilarsiz 
past yuqori 
 
Konsentrasiyalashuv 
koeffisiyenti
(CR-3) 
70-100 
% 
+ 

 

monopoliya
 
45-70 % 

+ 

oligopoliya
 
45 % 
gacha 


 
+ 
erkin raqobat
 
Gerfindal 
– 
Girshman 
(HHI) 
indeksi 
3000-
10000 
+ 

 

monopoliya
 
1000-
3000 

+ 

oligopoliya
 
400-1000 


 
+ 
monopolistik 
raqobat
 
400 
gacha 
+ 
+ 

 
erkin raqobat 
Faoliyatning konsentrasiyalashuvi yoki bozor konsentrasiyasini yanada 
mukammalroq tahlil qilishda Linda (L) koeffisiyentidan foydalaniladi. 
Linda (L) koeffisiyenti segmentdagi yetakchi ta‘minotchilar o‘rtasidagi 
tengsizlik darajasini aniqlashga xizmat qiladi: 
( )
∑
bu yerda Q
i
– 
i
-ta‘minotchi bozor ulushining eng yirik k ta ta‘minotchilar 
bozor ulushiga nisbati;
k – segmentdagi kamida eng katta ta‘minotchilar soni; 

---

194 
⁄
bu yerda
i
– k ta eng yirik ta‘minotchilar orasidagi yetakchilari soni;
A
i
–i ta‘minotchilarga to‘g‘ri keladigan umumiy segment ulushi;
A
k
– k ta eng yirik ta‘minotchilarning umumiy segment ulushi.
Linda koeffisiyenti (L) oligopoliya chegarasini aniqlash uchun qo‘llanilib 
L
k
= 2, k = 3 uchun L
k
+ 1>L
k
munosabat o‘rinli bo‘lishi tekshiriladi. ya‘ni: 
segmentda 3-ta yirik korxona mavjud bo‘lganda: 
[
]
4-ta yirik korxona mavjud bo‘lganda: 
[
( 
)
]
Lerner koeffisiyenti (L) tovar narxi va uni ishlab chiqarishga sarflangan 
marjinal xarajatlar o‘rtachidagi farqning narxga nisbati bilan aniqlanadi:
bu yerda R –tovarning sotilish narxi;
MS – tovarni ishlab chiqarishga sarflangan marjinal xarajatlar.
Bu ko‘rsatkich narxning uni ishlab chiqarishga sarflangan marjinal 
xarajatlardan monopoliya samarasi natijasida chetlanishiga baho beradi. Monopol 
narx qanchalik yuqori bo‘lsa, Lerner koeffisiyenti qiymati shunchalik katta bo‘ladi.
Erkin raqobat sharoitida mazkur koeffisiyent nolga teng (segmentda 
hukmronlik mavjud emas); monopolistik raqobat sharoitida uning qiymati 
korxonalar soniga bog‘liq holda (ularning soni qanchalik kam bo‘lsa Lerner 
koeffisiyenti shunchalik katta bo‘ladi) 0,3–0,5; oligopoliya sharoitida 0,6–0,8; 
ustun mavqyega ega korxonalar mavjud bo‘lganda 0,8–0,9 va monopoliya 
sharoitida esa 1,0 ga yaqinlashadi. 
Xoll–Taydman (NT) indeksi segmentdagi korxonalar mavqyei(rangi)ni 
taqqoslash orqali hisoblab topiladi. Bunda eng katta korxona mavqyei 1 ga teng 
deb olinadi: 
∑
bu yerda 
NT 
–Xoll–Taydman indeksi;
R
i
– korxonaning segmentdagi 
mavqyei(rangi), 
y
i

firmaning ulushi. 
Xoll–Taydman indeksining eng katta qiymati 1 ga (monopoliya), eng kichik 
qiymati
1/n (n 
– tarmoqdagi korxonalar soni
) 
ga teng
. 
Mohiyatan ushbu indeks 

---

195 
Xerfindal–Xirshman indeksini ifodalaydi, biroq uning afzallik jihati, korxonalarni 
segmentdagi mavqyei (rangi)ga qarab tanlash imkoniyati mavjud
115
. 
Nisbiy konsentrasiya koeffisiyenti (
K) 

segmentdagi eng yirik korxonalar 
ulushining umumiy bozor hajmidagi ulushiga nisbati orqali hisoblab topiladi: 
bu yerda
K
– nisbiy konsentrasiya koeffisiyent, 
b
– segmentdagi eng yirik 
korxonalar ulushi (%), 
a
– ushbu korxonalarning bozor hajmidagi ulushi (%). 
Nisbiy konsentrasiya koeffisiyentini hisoblashda yirik korxonalar ulushi 
kamida 20% bo‘lishi e‘tiborga olinadi
K
= 1 bo‘lganda 1/30 korxonalar 30%, 
qolgan 1/10 korxonalar 50% mahsulotni ishlab chiqaradi.
K
>1 bo‘lganda 
konsentrasiyalashuv mavjud emas va bozor erkin raqobatli, 
K<
1 bo‘lganda 
konsentrasiyalashuvi yuqori va korxonalarning bozordagi hukmronligi vujudga 
keladi. 
Shunday qilib konsentrasiya strategiyasi yirik korporasiyalar, korxonalar, 
tarmoqdagi yetakchi korxonalarga nisbatan sifat jihatidan farqlanuvchi mahsulot 
va xizmatlarni taklif qilish, ishlab chiqarishda yangi texnologiyalar, samarali 
menejment va marketing usullarining qo‘llanilishini ko‘zda tutadi. Konsentrasiya 
strategiyasi bozorning turli nishalarida faoliyat olib borishga asoslanadi va 
korxonalar o‘rtasida raqobat darajasini pasaytiradi.