O. Yusupova

Xalqaro sun‟iy tillar
. Azaldan olimlar xalqaro aloqa 
vositasi sifatida sun‘iy til yaratish to‗g‗risida bosh qotirib 
keladilar. Biroq bunday tillar faqat XIX asr oxirida paydo 
bo‗la boshladi. 
1880 yilda Germaniyada I. M. Shleyer tomonidan yaratilgan 
«volyapyuk» nomli tilning proyekti e‘lon qilindi. 1887 yilda 
esa Polshada vrach-poliglot Zamengof tomonidan yaratilgan 
«esperanto» tili paydo bo‗ldi. U tez orada turli mamlakatlarga 
tarqaldi. Dastlab bu til bilan marka yig‗uvchilar (filatelistlar), 
numezmatlar 
(tanga 
pul 
yig‗uvchilar), 
sportsmenlar, 
kommersantlar, keyinchalik filosoflar, filologlar va hattoki 
yozuvchilar ham qiziqib qoldilar. Esperanto tili darsliklari 
ko‗plab nashr qilina boshladi. Ba‘zi adabiy asarlar bu tilga 

---

39 
tarjima qilindi, ba‘zi yozuvchilar esa bu tilda adabiy asarlar 
ham yaratdilar. Lekin bu asarlarning badiiy qiymati yo‗q 
darajada, chunki sun‘iy tillar tabiiy tillardan farqli o‗laroq 
stilistik vositalardan xolidir.
Esperanto 16 grammatik qoida va qirqqa yaqin suffiks va 
predlogga ega. Har bir so‗z qanday yozilsa, shunday o‗qiladi. 
Har bir fonemaga bir latin harfi mos keladi. Urg‗u doimo 
so‗zning oxirgi bo‗g‗inidan oldingisiga tushadi: So‗z 
o‗zgarishi, forma yasalishi, so‗z yasalishi agglyutinatsiya usuli 
bilan amalga oshiriladi. So‗z turkumlari forma yasovchi 
suffikslar orqali ajratiladi. Masalan, so‗z o bilan tugasa (patro 
— ota), ot turkumiga, a bilan tugasa (pelica — baxtli), sifat 
turkumiga, e bilan tugasa (patre — otalarcha), ravish turkumiga 
xos bo‗ladi. Ko‗plik j suffiksi, kelishiklardan tushum suffiksi, 
qolganlari predlog orqali ko‗rsatiladi. So‗z yasalishi suffikslar 
va pristavkalar orqali amalga oshiriladi. Bir o‗zakdan 20 dan 
tortib 60 gacha so‗z yasash mumkin. 
Xalqaro sun‘iy til o‗z sistemasining ba‘zi afzalliklariga 
qaramay, kishilikning polifunksional tili vazifasini bajara 
olmaydi. U tabiiy milliy tillarga nisbatan ikkilamchi, 
yordamchidir. 
Bu 
tilda 
gaplashuvchilarning 
soni 
chegaralangan. Bulardan tashqari, sun‘iy tillarning asosiy 
kamchiligi – ularning rivojlanmasligidir; bu tilni ona tili deb 
hisoblaydigan jamiyatning yo‗qligidir. Agar tabiiy tillar tabiiy 
ravishda evolyutsiya yo‗li bilan doimo rivojlanib tursa, sun‘iy 
tillardagi hamma yangiliklar sun‘iy ravishda amalga oshiriladi. 
Ana shu sabablarga ko‗ra bunday tillar hech qachon xalqaro til 
vazifasini o‗tay olmaydi. Tabiiy tillar ijtimoiy jihatdan har 
qanday sun‘iy tillardan o‗z xususiyatlari bilan ustun turadi. 
Birinchidan, xalqaro aloqaning tabiiy tillarini yuz millionlab 
kishilar yoshlikdan hech qanday qo‗shimcha tadbirlarsiz 
egallab boradi, ikkinchidan, bu tillarda asrlar davomida 
yaratilgan adabiyotlar mavjud, uchinchidan, bu tillar 
boshlang‗ich, o‗rta, oliy maktablar tili bo‗lib, bu o‗quv yurtlari 
ko‗p asrlik traditsiyalarga ega, to‗rtinchidan, bu tillarda boshqa 

---

40 
mamlakatlarda ham million-million kishilar aloqa qiladi, 
beshinchidan, jamiyat bu tillarni o‗qitishda ma‘lum tajriba 
orttirdi, bu tillarda ko‗plab o‗quv va maxsus adabiyotlar nashr 
qilingan. Bunday tillarning ijtimoiy bazasi ancha keng bo‗lib, u 
yuz millionlab kishilarni o‗zida birlashtiradi.