Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

14.2. Aholi sonini prognozlashga tasir etuvchi omillar.
«Aholi harajati»ni prognozlashda uning komponentlariga ta‘sir qiluvchi 
omillar yoki boshqacha qilib aytganda, tugilish, ulim migratsiyasi darajasiga ta‘sir 
qiluvchi omillarni hisobga olish alohida ahamiyatga ega.
Aholining kelajakdagi soni asosan tug’ilish darajasiga bog’liq. Shuning uchun 
dastlab unga qanday omillar ta‘sir qilishini o’rganish lozim. Bu yerda tug’ilishni 
oshiruvchi va kamaytiruvchi omillarni alohida belgilash mumkin. Tug’ilish 
darajasini oshiruvchi asosiy omillar deb odatda, maktabgacha tarbiya muassasalari 
va uy - joy qurish jarayoni taraqqiyotiga aytishadi.
Tanlanma tadqiqotlar ma‘lumotlariga kura, 30% ga yaqin odamlar farzand 
ko‘rishdan o‘zini saqlash sabablari sifatida yashash sharoitlarini ko‘rsatadi.
Mamlakatda yiliga rekonstruksiyani hisobga olgan holda 2,3 million kvartira 
qurilmoqda, aholi 2 million kvartiraga ega bo‘lmoqda (0,3 million kvartira qarialar 
talabi hisobiga.) Mamlakat bo‘yicha ikkinchi martta nikohga kirayotganlar yiliga 1,8 
millionni tashkil qiladi va agarda kengayishlar va boshqa omillar bo‘lmaganda edi 
hozir yosh kelin - kuyovlarga kvartiralar berilar edi. Bevosita bogliqlikning tarafi 
yo‘q. Masalan, Toshkent shahrida maktabgacha tarbiya muassasalariga bo‘lgan talab 
to‘laligicha qondirilgan, biroq tug’ilish o‘smayapti. Maktabgacha tarbiya 
muassasalarining rolini baholab turib, shuni aytish mumkinki, ko‘p oilalar ulardan 
deyarli foydalanilmaydi (ularda yoshlar hissasi juda kam), kam bolali oilalarda esa 
funksional muassasalarning mavjudligi yoki yo‘qligi nikoh va tug’ilish o‘rtasidagi 
vaqt oraligida (yoki birinchi va ikkinchi farzand oraligda) ko‘rinadi.
Omillar qatoriga moddiy ta‘minlanganlakni ham qo‘shish mumkin. Bu 
demografik siyosatning bir omili bo‘lib, bu narsa bizning mamlakatimizda 
tug’ilishni oshirishga qaratilgan (o‘ning asosiy sharti bo‘lib bolalarni tarbiya qilish 
harajatlariga davlatning sistematik pullik yordami hisoblanadi.)
Tug’ilish pasayishiga olib kelo‘vchi omillar orasida birinchi navbatda aholi 
moddiy darajasining o‘sishi va bunga bogliq tarzda ehtiyojlari o‘sishini aytish lozim.

---

Zamonaviy taraqiyotning barcha ne‘matlarini oshirishga intilish yangi oila 
qurganlar rejalashtiradigan farzandlar usoni kamayishiga ta‘sir qiladi (tug’ilishning 
«antogonistlari» sifatida avtomabil, televizor va hokazolar hisoblanadi).
Odatda, ayollarning jamoat ishlarida qatnashuviga tug’ilishning kamayish 
omili sifatida qarashadi.
O‘lim omillari – ko‘kchadagi va maishiy shikastlar, alkogolizim va chekish, 
atrof - muhit ifloslanishi, sogliqni saqlashning rivojlanmaganligi va hokazolar.
Biror hudud aholisini prognozlashning muhim komponenti aholi migratsiyasi 
hisoblanadi. Aholi migratsiyasi asosan ishlab chiqarish joylashuvi bilan izohlanadi. 
Bu esa, o‘z navbatida, mehnat resurslarining hududiy tarqalishini ko‘rsatib, u 
iqtisodiy rivojlanishda aks etadi va ishlab chiqarish samaradorligiga kuchli ta‘sir 
ko‘rsatadi.