Xitoy tili tarixi

Mustaqil ta’lim uchun savol va topshiriqlar 

1.Ieroglifik yozuvning paydo bo‘lishi. 

 2. Ieroglifik yozuvning son jihatdan ko‘payib borishi. 

3. Ieroglifik yozuvning takomillashuvi masalalari.  

4. "Taoven"  (

陶文) xusnixati va undagi ierogliflar soni. 

5.   "Jaguven" (

闸古文 xusnixati va undagi ierogilflar soni. 

6.  Ierogilifik yozuv tarixida  "Shoven jiezi" (

首问戒子) lug‘atining o‘rni. 

 

3 MAVZU. QADIMGI XITOY TILINING LEKSIK TUZILISHI

 

       Darsning o‘quv maqsadi:   «Sho ven sze zi» (

说文解字) lug‘ati, “Tōngjiǎzì” hodisasi: 

Tovushdoshlar almashinuvi, Shengmudoshlar almashinuvi, Qofiyadosh bo‘g‘inlar almashinuvi, 

So‘z ma’nosining o‘zgarishi, so‘z ma’nosining kengayishi, so‘z ma’nosining torayishi, so‘z 

ma’nosining ko‘chishi haqida ma’lumotga ega bo‘lish. 

Tayanch tushunchalar: «Sho ven sze szi»,

通假字 tōngjiǎzì, 古今字 gǔjīnzì, ) 同源字 tóngyuánzì, 

连绵字 liánmiánzì, so‘zlar moslashuvi. 

         

 

 Chjao Kechinning «Qadimgi xitoy tili leksikologiyasi» (

古代汉语词汇学) kitobi 15-

betida yozilishicha: “Xitoy yozuvi – belgili yozuv turiga kiradi. Har bir ieroglif ma’lum bir 

shakl, o‘qilish va ma’noga ega. Aytish mumkinki, nazariy jihatdan, ieroglif so‘zga teng 

bo‘lishi mumkin.”  

 Milodiy 121 yilida Syuy Shen

59

 «Sho ven sze szi» (

说文解字)

60

 lug‘atini tuzadi.  

Olim 10000ga yaqin ierogliflarni o‘rganib chiqib, ieroglif shakli asosida uning ma’nosi 

va kelib chiqishini tushuntirdi. «Sho ven sze zi» – Qadimgi Xitoyda yaratilgan eng yirik 

filologik asar hisoblanadi. Bu lug‘atda so‘zning faqatgina bitta ma’nosi keltiriladi, ya’ni asl 

ma’nosi (

本义).  

Demak, bu leksikografik asar Xitoyda yaratilgan eng dastlabki lug‘at ko‘rinishi, desak 

xato bo‘lmaydi. Albatta «Sho ven sze zi» lug‘atida qayd qilingan so‘z ma’nolari 

xatoliklardan holi emas. O‘sha paytlarda  tushunchalar ko‘p, ierogliflar esa kam bo‘lgan. 

Ba’zi tushunchalarga nisbatan alohida ierogliflar kashf qilinmagan bir paytda, shu 

tushunchani ifodalash uchun boshqa ierogliflardan foydalanilgan. Masalan: «Sho ven sze zi» 

                                                 

59

 

许慎 Xǔshèn（58—147）Шарқий Хан даври иероглифшунос, тилшунос, адабиётшунос олими. (Сихай, 4-

жилд 2413-б) 

60

 “Сўзлар  таҳлили  ва  белгилар  изоҳи”.  Унда 10000га  яқин  иероглиф 540та  калит  (

部)  бўйича  тизимга 

келтирилиб, таҳлил қилинган.  (Сихай, 3-жилд 1977-б) 

---

lug‘atida “

易” (yì – oson) ieroglifi tushunchasini ifodalash uchun “蜥蜴” (xīyì – kaltakesak) 

tasviriy-rasm turkumiga (

象形字 xiàngxíngzì) tegishli ieroglifdan foydalanilgan.  

Qadimgi xitoy tili 2-shaxs olmoshi dastlab “

女” (nǚ – ayol) ieroglifi bilan ifodalangan. 

Keyinchalik suv kaliti

61

 bilan yoziladigan “

汝” (rǔ)ga o‘zgardi. Oxir-oqibat zamonaviy shakl, 

ya’ni 

你(nǐ) tarzida shakllandi.