7-Мавзу: шахснинг билиш жараёнлари: сезги, диқҚАТ, идрок, хотира, тафаккур, нутқ, хаёл

Сезгининг психофизиологик асослари 
Сезги тирик организмларнинг биологик яшаш шартларидан саналган 
ички механизмдир, яъни у тирик организмда ташқи ва ички дунѐ ўртасида 
алоқа боғловчи психологик-биологик асосдир. У орқали марказий нерв 
системаси қўзғатувчиларга жавоб беради. (Ш.Шехтер) 
Сезгилар ҳосил бўлиши учун қуйидаги шартлар бўлиши керак: 
Биринчидан, сезги аъзоларимиздан биронтасига таъсир этадиган нарса 
ѐки ҳодиса бўлиши керак.
Иккинчидан, сезувчи аппарат соз бўлиши керак. Бу аппарат қуйидаги 
қисмлардан иборат: 1. Сезувчи орган (рецептор).2. Ўтказувчи йўл (афферент 
нерв). 3.Бош мия пўстлоғидаги марказ. 4. Миядан жавоб импульсларини 
узатувчи йўл (эфферент нерв). 
Битта сезги аппаратини ташкил қиладиган қисмларни И. П. Павлов 
умумлаштирган 
ном 
остида 
анализатор деб атаган. 
Сезги 
моҳиятига 
кўра 
объектив 
оламнинг 
субъектив 
сиймосидир. Лекин сезгиларнинг 
ҳосил бўлиши учун организм 
моддий қўзғатувчининг тегишли 
таъсирга 
берилиши 
кифоя 
қилмайди, балки организмнинг ўзи 
ҳам қандайдир иш бажариши 
даркор. Сезгилар муайян давр 
мобайнида 
рецепторга 
таъсир 
ўтказаѐтган қўзғатувчининг ўзига 
хос қувватини нерв жараѐнлари қувватига айланиши натижасида ҳосил 
бўлади. Сезгиларнинг ҳосил бўлишига кучли таъсир қиладиган 
жараѐнларнинг иштирокини ўрганишга бағишланган кўплаб ва кўпқиррали 
тадқиқотлар олиб борилган. 
Сезги аъзолари фақат мослашувчанлик, ижро қилиш функцияларини 
бажарибгина қолмасдан, балки ахборот олиш жараѐнларига бевосита 
иштирок этадиган ҳаракат органлари билан мустаҳкам боғлангандир. 
Анализатор-Сезги нерв 
системасининг у ѐки бу 
қўзғатувчидан таъсирланувчи 
реакциялари остида ҳосил 
бўлади ва ҳар қандай психик 
ҳодисалар каби рефлекторлик 
хусусиятига 
эгадир. 
Қўзғатувчининг айнан ўзига 
ўхшайдиган 
анализаторга 
таъсири натижасида ҳосил 
бўладиган 
нерв 
жараѐни 
сезгининг физиологик негизи 
ҳисобланади. 

---

4 
Анализатор уч қисмдан таркиб топади: 1) ташқи қувватни нерв 
жараѐнига айлантирадиган махсус трансформатор ҳисобланган периферик 
бўлим (рецептор). 2) анализаторнинг периферик бўлимини марказий 
анализатор билан боғлайдиган йўлларини очадиган афферент нерв (марказга 
интилувчи) ва эфферент (марказдан қочувчи) нервлар. 3)Анализаторнинг 
периферик бўлимларидан келадиган нерв сигналларининг қайта ишланиши 
содир бўладиган қобиқ ости ва қобиқ (миянинг ўзи билан тугайдиган) 
бўлимлар. 
Анализатор периферик бўлимларининг муайян ҳужайралари мия 
қобиғидаги ҳужайраларнинг айрим қисмларига мос бўлади. Жумладан, кўз 
тўр пардасининг турли нуқталарида ҳосил бўладиган тасвир мия қобиғида 
ҳам ҳар хил нуқталарда шуни акс эттиради; эшитишда ҳам худди шу 
жараѐнни кузатишимиз мумкин: ноғора парда ва миядаги акс садо. 
Сезгининг ҳосил бўлиши учун ҳамма анализаторлар яхлит бир нарса 
сифатида ишлаши даркор. Қўзғатувчининг рецепторга таъсири қўзғалишнинг 
юз беришига олиб келади. 
Анализатор нерв жараѐнларининг ѐхуд рефлектор ѐйининг бутун йўли 
манбаи ва энг муҳим қисмини ташкил этади. Рефлектор ѐйи рецептордан, 
таъсирни мияга олиб борувчи афферент нерв йўллари ва эфферент 
нервлардан таркиб топгандир. Рефлектор йўли элементларининг ўзаро 
муносабати мураккаб организмнинг теварак атрофдаги оламда тўғри мўлжал 
олишининг, организмнинг яшаш шароитларига мувофиқ тарздаги 
фаолиятнинг негизини таъминлайди.