O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vaziriligi jizzax davlat Pedagogika instituti. Jizzax filiali

1.3. Tafakkurning mantiqiy shakllari. 
Tafakkurning aqliy jarayonning natijasi hisoblangan uch xil shakli: 
tushuncha, mulohaza va xulosa farq qilinadi.
Tushuncha 
 – 
bu jism va hodisalarning umumiy, ahamiyatga ega bo‘lgan va 
farqlanuvchi belgilarini aks ettiruvchi tafakkur shakli. Tushunchalar asosida 
hodisalar 
va 
jismlar 
haqidagi 
mavjud 
bilimlarimiz 
yotadi. 
U aniq va mavhum bo‘lishi mumkin. Jismning barcha belgilaridan aynan ushbu 
jism yoki o‘xshash jismlar guruhini xarakterlab beruvchi ma’lum belgilar 
yig‘indisi ajratilgan bo‘lsa, u holda aniq bir tushuncha haqida gap ketadi. Bunday 
tushunchalarga shahar, g‘oya, jamiyat va boshqalar kiradi. Agar jismdagi biror-bir 
alohida belgi ajratilib, va bu belgi o‘rganish predmeti bo‘lib xizmat qilsa, alohida 
jism sifatida o‘rganilsa, mavhum tushuncha hosil bo‘ladi. Bunday tushunchalarga 
fidokorlik, tenglik, vijdoniylik va boshqalar kiradi.
Tushunchalar ayrim va umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim belgilar deb, 
jismning qaysi sinfga tegishliligidan qat’iy nazar, yagona jismga taalluqli bo‘lgan 
tushunchaga aytiladi. Ayrim tushunchalarga moskva, toshkent, baykal ko‘li va 
boshqalar kiradi. Umumiy tushuncha deb, bir jismga emas, balki, jismlar sinfiga, 
bu sinfdagilarning istalgan jismiga tegishli bo‘lgan tushunchaga aytiladi. Masalan, 
samolyot, davlat, korxona, institut va h.k.

Tushunchalarning tasavvurdan farq qiluvchi o‘ziga xos xususiyatlariga, 
tasavvurlarning doimiy obrazga ega ekanligi, tushuncha esa – bu so‘zda o‘z 
ifodasini topgan fikr ekanligidan iboratligi kiradi; tasavvur ahamiyatli va 
ahamiyatga ega bo‘lmagan belgilarni o‘z ichiga oladi, tushunchalarda esa faqatgina 
ahamiyatli belgilar saqlanib qoladi. Tushuncha tasavvurdan ko‘ra ko‘proq 
umumlashtirilgan aks ettirish hisoblanadi.
Hukm – jismlar va hodisalar o‘rtasidagi aloqani aks ettiruvchi tafakkur 
shakli; biror narsani tasdiqlash yoki inkor etish. Tasdiqlovchi hukmga misol 
sifatida: «psixika miyaning vazifasi», «barcha metallar elektr tokini o‘tkazadi», 
inkor etishga – «suvda hech qanday yog‘ erimaydi» kabi hukmlarni keltirish 
mumkin.
Biz tasdiqlayotgan yoki inkor etayotgan hukmning ma’lum sinfning 
jislaridan birortasi, ba’zilari yoki har qaysi jismga taalluqli bo‘lishiga bog‘liq 
ravishda hukmlar ayrim, xususiy yoki umumiy bo‘lishi mumkin. Ayrim hukm: «bu 

---

15 
odam hech qachon aldov yo‘liga kirmaydi». Xususiy hukm: «ba’zi metallar suvdan 
og‘irroq». Umumiy hukm: «suyuqlikdagi har bir jismga u siqib chiqargan 
suyuqlikka teng bo‘lgan bosim ta’sir ko‘rsatadi».
Hukmlarning ob’ektiv voqelikni aks ettirishiga ko‘ra ular chin va soxta 
bo‘lishi mumkin. Chin hukm jismlar va ularning xossalari o‘rtasidagi voqelikda 
mavjud bo‘lgan aloqalarni ifodalaydi. «massa – inertlik o‘lchovi» chin 
hukmdir. Xato hukm ob’ektiv hodisalar o‘rtasidagi voqelikda mavjud bo‘lmagan 
aloqani ifodalaydi, masalan: «barcha odamlar uchun o‘lim muqarrar emas».
Bir yoki bir necha hukmlardan yangi hukm yuzaga keladigan tafakkur 
shakli xulosa deb ataladi. Boshqa hukmlar keltirib chiqariladigan boshlang‘ich 
hukmlar xulosa dalillari deb ataladi. Masalan, barcha slanetslarning yonuvchanligi 
ma’lum, va ushbu modda slanets bo‘lsa, u holda «ushbu moddaning 
yonuvchanligi» haqida xulosa yasash mumkin.
Xulosa chiqarishning sodda va tipik shakli sillogizm hisoblanadi. Masalan: 
«barcha metallar – elektr o‘tkazuvchi. Qalay – metall bo‘lgani uchun, qalay – 
elektr tokini o‘tkazadi».
Inson asosan xulosalarning ikki turi – induksiya va deduksiyadan 
foydalanadi. Induksiya – bu xususiy xulosalardan umumiy xulosalarni keltirib 
chiqarish, ayrim dalillar va hodisalarni o‘rganish asosida umumiy qoidalar va 
qonunlar o‘rnatish usuli.
Deduksiya – bu umumiy mulohazalardan xususiy mulohazalar keltirib 
chiqarish, umumiy qonunlar va qoidalar asosida ayrim dalillar va hodisalarni 
bilish. 
Agar hayot va amaliyot davomida odam yangi maqsad, yangi muammo, yangicha 
ahvol va yangi faoliyat sharoitlari paydo bo`lsa, odamda dastlab tafakkur qilishga 
zaruriyat tug`iladi. Tafakkur yangilikni izlash va ochish demakdir. 
Oddiy eski usullar bilan vazifa hal qilinganda tafakkur talab qilinmaydi. Masalan, 
2Q2q4 muammoli vaziyat bilan masalani farq qilish zarur. Muammoli vaziyatning 
odamlar faoliyati davomida kutilmagan, qandaydir tushunib bo`lmaydigan narsaga, 
noma`lum tashvishli narsalarga duch kelib qoladi. Muammoli vaziyatni tahlil qilish 
natijasida masala paydo bo`ladi va tarkib topadi. Masalani yuzaga kelish 
muammosi vaziyatdan farq qilib, garchi oldindan bo`lsa ham mazkur (ma`lum) va 
noma`lum qidiralayotgan narsani taxminan bo`laklarga bo`lish masalaning shartida 
ifodalanadi. Masalan, o`quv masalasida uning asosiy sharti hamda talablar 
(savollar) mavjud bo`ladi. 
Ayrim kishilarning tafakkuri o'zining mazmundorligi, chuqurligi va kengligi 
jihatidan, mustaqilligi, samaraliligi va tezligi jihatidan turli hollarda turlicha 
namoyon bo’ladi. Bular tafakkurning sifatini tashkil qiluchi belgilardir. 

---

16 
Tafakkurning mazmundorligi, avvalo, u yoki bu narsalar yoki hodisalar 
to’g’risidagi, voqelikning u yoki bu sohalari to’g’risidagi muhokamalar va 
tushunchalar odamning ongida qanchalik o’rin olganligidan kelib chiqadi. Odamda 
fikr nechog’li ko`p bo’lsa va bu fikrlar nechog’li xilma-xil bo'lsa, uning tafakkuri 
shu qadar mazmunli bo'ladi, uning aqli shu qadar boy bo'ladi. Lekin tafakkurning 
mazmundorligi mavjud fikrlarning miqdori bilangina belgilanmaydi, tafakkurning 
mazmundorligi shu fikrlarda 
nimalar aks ettirilganligi bilan ham belgilanadi. Shu sababli tafakkur faqat boy 
bo’lgailidagina emas, shu bilan birga, u ham chuqur bo'lganida, bunday tafakkur 
mazmundor tafakkur deb hisoblanadi. 
Voqelikning eng muhim, xossalari va sifatlari, eng muhim bog’lanishlari va 
munosabatlari tafakkurda aks etganida bunday tafakkur chuqur tafakkur 
deyiladi. 
Tafakkurning mazmundorligi (boyligi va chuqurligi) odamning faoliytiga, bilimiga 
va tajribasiga, odamda xayolning qay darajada rivoilangainligiga va odamda 
qiziqish, havaslarning borligiga bog'liqdir 
Aqlning tanqidjyligi o'zining-yoki o’zgalarning fikrlarini haqiqatga mos bo'lish-
bo'lmaslik
jihatidan tekshira bilishda va shu fikrlarga baho bera bilishda 
ifodalanadi. Aqlning tanqidiyligi aytilgan fikrlarning turmush uchun amaliy 
qiymatini aniqlay bilishda ham ifodalanadi. Aqlining «tarnqidiyligi» odamning o`z 
fikrlariga va o'zganing fikrlariga tanqidiy nazar bilan qarashi demakdir. 
Fikrlash vazifalari boshqa kishilar tomonidan qo’yilganidagina va qo'yilgan 
vazifalar faqat tayyor shakllarga asoslanib va boshqa kishilarning bevosita yordami 
bilan hal qilinayotganiqagina ozmi-ko'qmi faol ravishda ishga solingan tafakkur 
nomustaqil tafakkurdir. 
Tafakkurning mustaqilligilli uning boshqa kishilarning tafakkuridan to'la ravishda 
mustaqil va ajralgan tafakkur tariqasida tushunish yaramaydi, albatta. 
Tafakkurning mustaqilligi haqiqatga olib kelganidagina, odam o'zining 
fikrlash faoliyatida ilmiy asoslarga, progressiv tashabbuslarning hammasiga 
tayangandagina bunday mustaqillik qimmatga ega bo'ladi.