Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Bankrotlikning hayot sikli
Bosqichlari
Mazmuni
Tashkil topish va
faoliyatni boshlash
"Tashkil topish va faoliyatni boshlash”davrida
yangi tovar bozorga tavsiya etiladi, tovami 
bozor talabi kuzatilmaydi va sotish darajasi juda 
past bo'ladi. Mazkur bosqichda ko'proq tovar 
bilan tanishuvni ta’minlash lozim bo'ladi.
i
Oyoqqa turish va
faoliyatni kengaytirish
"Oyoqqa turish va faoliyatni kengaytirish”
davrida korxonaning 
bozorga chiqishi 
va 
tovarlami tavsiya etishi biroz jonlanadi, sotish 
hajmi bir oz o'sishiga erishiladi, shu bilan 
birgalikda tovarlarga yangilik kiritish xarajatlari 
ko'payadi
0 ‘sish, rivojlanish
" 0 ‘sish, rivojlanish” 
tovarlami sotish hajmi, 
bozomi solishtirma sig'imi o'sib boradi, raqobat 
kuchayadi 
va 
keskin 
tus 
oladi. 
Mazkur 
bosqichning asosiy vazifasi tovarlami sotish 
hajmini va assortimentini oshirish hisobiga 
maksimal foyda olishga qaratiladi.
81
Банкротя и к тугрисидаги кону н 4- модда
616

---

Gullash, taraqqiy etish
“Gullash, taraqqiy etish” 
tovarlami sotish 
hajmi, o ‘sish darajasi eng yuqori (maksimal) 
darajaga ko'tariladi, bozor ushbu mollar bilan 
haddan ziyod to‘yinadi, yangiliklarga oid 
xarajatlar kamayadi, ish hajmini bundan ortiq 
oshirib ЬоЧтау qoladi.
Cho‘kisb va sinish
davri
“Cho‘kish va sinish davri” 
tovar iste’mol 
uchun jozibadorligini yocqotadi, sotish hajmi, 
mahsulotning bozordagi sig'imi tushib ketadi.
Iqtisodiy nochorlik davomiyligi har bitta korxonada turlicha kechadi 
va yakun topadi. Bundan shunday xulosaga kelinadiki, har qanday 
korxonaning oxirgi manzili bu iqtisodiy nochorlik, bankrotlik ekan. 
Faqat ushbu davriylik har qaysi korxonada turlicha davriylikda kechadi. 
Ya’ni siklik jarayon bitta korxonada tezroq, bitta korxonada sekinroq 
kechadi. 0 ‘lim muqarrar ekan iqtisodiy nochorlik ham muqarrar 
hisoblanadi. Lekin uning farqi boshqara olinishi, tartibga solinishi, ya’ni 
uni o ‘zgartira olish imkoniyatining mavjudligidadir.
Bankrotlikka olib keluvchi omillarni ikki guruhga ajratish mumkin:
- ichki omillar
- tashqi omillar
Ichki omillar qatoriga: aylanma mablag6laming yetishmasligi; 
resurslardan 
foydalanish 
samarasining 
pastligi; 
normadan 
ortiq 
aktivlaming saqlanishi; texnika-texnologiyalaming eskirganligi; ishlab 
chiqarishni tashkil etishning eskiligi; mijozlar moliyaviy holatining 
yomonligi; marketingning eskiligi; ortiqcha qarz majburiyatlarining 
mavjudligi; 
ishlab 
chiqarishning 
asossiz 
kengaytirilishi; 
tashqi 
faktorlami hisobga olmasdan boshqarish strategisini belgilanishi va h.k.
kiradi.
Tashqi omillarga: iqtisodiy (davlatdagi krizis, inflyatsiya); siyosiy 
omillar; ilmiy texnikaviy omillar; demografik omillar va h.k. omillar 
kiradi.
Iqtisodiy nochorlik birdaniga kuzatiladigan holat emas. Uning 
belgilari faoliyat davomida shakllanib, kuchayib, keskinlashib boradi.
617

---

Iqtisodiy nochorlikni belgilarini oldindan aniqlash ularga qarshi chora- 
tadbirlar belgilab borish faoliyat va biznes davomiyligini ta’minlashning 
muhim omili hisoblanadi. Shu sababli, iqtisodiy nochorlikka qarshi 
kurashni ushbu holat paydo bo‘lganda emas, balki paydo bo‘lishidan 
oldin kurashish lozim.
Iqtisodiy nochorlikni aniqlash va unga qarshi turli choralarni 
ko‘rishni tahlilsiz imkoni yo‘q. Iqtisodiy tahlil etish orqali yuzaga 
kelgan va yuzaga kelishi kutilayotgan holatlami oldindan bashorat qilish 
mumkin. Bu bashorat aniqligi albatta birinchi navbatda moliyaviy 
axborotlarning aniqligi, asosligi va ishonchligiga bog4liqdir.
Iqtisodiy nochorlik (bankrot)likni tahliiining maqsadi korxona 
moliya-xo‘jalik faoliyatining “og‘riqli nuqtalari”ni aniqlash, ulaming 
yuzaga kelishi va rivojlanishini baholash, sabablarini o ‘rganish orqali 
iqtisodiy nochorlik risklarni kamaytirishga yordam beruvchi boshqaruv 
qarorlarini qabul qilishdan iborat.
Tahlil mazmunini xo‘jalik yurituvchi subyektlaming iqtisodiy 
nochorligi (bankrotligi) yuzasidan tahliliy amallami bajarish va ulaming 
moliya-xo‘jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi iqtisodiy, moliyaviy 
ahvolini raqobatdoshlik taomillari asosida barqarorligini ta’minlash 
b o ‘yicha amalga oshiriladigan tizimli analitik jarayonlami o ‘tkazish 
tashkil etadi.
Q o‘yilgan maqsad va tahlil mazmunidan kelib chiqqan holda tahlil 
vazifalari sifatida quyidagilami tarkiblash mumkin:
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektlar 
iqtisodiy 
nochorligi 
(bankrotligi)ning joriy va istiqboldagi holatini baholash;
xo‘jalik 
yurituvchi 
subyektlarda 
iqtisodiy 
nochorlik 
(bankrotlik)ning yuzaga kelish sabablarini o ‘rganish, tahlil etish;
- xo‘jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni 
tahlil etishning modellarini tuzib chiqish va uning o ‘zgarishlarini 
baholash;
- xo‘ja!ik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligi (bankrotligi) 
risklarini baholash va ulami minimallashtirish;
618

---

- xo'jalik yurituvchi subyekt iqtisodiy nochorligi (bankrotligi)ni 
oldini olish yuzasidan aniq chora-tadbirlar belgilash;
- iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ni oldini olish va unga qarshi 
kurashish yuzasidan boshqaruv qarorlarini tayyorlash va uni amaliyotga 
joriy qilish.