Jismoniy tarbiya va sport nazariyasi va metodologiyasi

Moslik printsipi
– ta’lim-tarbiya jarayonini talabaning bilim o’zlashtirish qobilyati, 
xotirasi va aqliy kuchlari o’sishiga mos kelishini nazarda tutadi. Bilim oluvchining o’qishga 
bo’lgan xohish va qiziqishi moslik printsipining ko’rsatkichi hisoblanadi.
Jadallik printsipi
– o’quv-biluv vazifasini tezroq va yuqoriroq darajada ro’yobga 
chiqarishni, oz vaqt va kam kuch sarflab, ko’proq samaraga erishishni nazarda tutadi. 
Talabaning bilim o’zlashtirish tezligi jadallik printsipining ko’rsatkichi hisoblanadi.

---

125
Talabaning o’qish motivlari 
1. Motiv – kishini biror ish-harakatni bajarishga undovchi ichki ruhiy kuch, da’vat, turtki 
hisoblanadi. Motiv atamasi ehtiyoj, intilish, mayl, qiziqish kabi ma’nolarni ham anglatadi. 
Pedagogik, psixologik adabiyotlarda ta’kidlanganidek, agar o’quv ishi (o’quv- biluv vazifasi) 
talaba uchun biror shaxsiy va ijtimoiy qimmatga ega bo’lsagina, kishida unga qiziqish, motiv 
uyg’onishi va ta’limning maqsadi talabaning o’z ehtiyojiga aylanishi mumkin. Professor – 
o’qituvchilar talabada o’qishga motiv hosil qilishga intilishlari, ta’lim jarayonini mavjud 
motivlarni hisobga olib va rivojlantirib tashkil etishlari, boshqarishlari zurur.
2. Biror ish-harakatga, faoliyatga motiv hosil qilish – bu, murakkab ruhiy jarayondir. 
Motivlarni shakllantirish malakasi individual - shaxsiy xususiyatga ega bo’lib, ta’limning 
maqsadi, shart-sharoiti, vaziyati bilan o’qishni tashkil etish shakllari, usullari mutanosibligini 
taqozo qiladi.
3. Talabada bilim egallashga intilish (motiv) uyg’otish - ilg’or, ijodkor o’qituvchilarga xos 
xususiyatdir. Kishida o’qishga motiv hosil bo’lgani (mavjudligi)ni ko’rsatuvchi muhim 
belgilardan biri – o’quv topshirig’ini bajarishga tezda va astoydil kirishib ketishi, o’qishga 
bo’lgan qiziqishining barqarorligidir. Talabaning bilim olish motivlari kuchli yoki kuchsiz 
bo’lishi mumkin. Motivlar o’z-o’zidan paydo bo’lavermaydi. Motiv hosil qilishning turli 
yo’llari, usullari mavjud.
4. Motiv hosil qilishning oddiy usullaridan biri – o’quv mashg’uloti yoki darslikdagi 
matnning qiziqarliligidir. “Qiziqarli fizika”, “qiziqarli himiya”, “mo’’jizasiz mo’’jiza” kabilar 
bunga misol bo’la oladi. Demak, talabada shu fanni o’rganishga motiv hosil bo’lishi uchun 
professor-o’qituvchi, avvalo, o’quv mashg’ulotini qiziqarli, faol shakl-usullarda tashkil eta 
bilmog’i lozim.
5. O’quv mashg’ulotlari jarayonida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish yoki shu 
fanni, mavzuni o’rganishda talaba uchun shaxsiy qimmatli, ahamiyatli o’quv-biluv vazifalarini 
qo’ya bilish – motiv hosil qilish yo’llaridan biridir.
Talaba o’zi tanlagan kasbini chuqurroq, puxtaroq egallashi, kelajakda raqobatbardosh
mutaxassis, jamiyatda obro’li kishi bo’lishi uchun bu predmetni yaxshi, mukammal egallashi 
zarurligini anglashi ham motiv hosil qilishning muhim usullaridan hisoblanadi. 
6. Ta’limning maqsadi real, aniq va diagnostik bo’lishi – motiv hosil qilishning muhim 
omillaridan hisoblanadi. O’qitish va bilim o’zlashtirishning maqsadi mavhum, noaniq bo’lsa, 
talaba o’qishga, bilim egallashga qiziqmay qo’yadi. Domlalar, ota-onalar uning o’qigisi 
kelmaydi deb nolib yuradilar. Aslida bu, talabada motiv hosil bo’lish darajasi bo’shligidan 
dalolatdir. Bunday vaziyatda talaba professor-o’qituvchining talablarini to’g’ri tushunmay, 
o’quv topshiriqlarini hafsalasiz, nomigagina bajarib yuradi.