N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

Ixtiyorsiz diqqat 
deb to'satdan ta ’sir qilgan biror sabab tufayli bizning 
hohishimizdan tashqari hosil bo'ladigan diqqatga aytiladi.
O dam ning k o 'z o'ngida paydo bo'ladigan ju d a yorqin rangli narsalar, o'zining 
tashqi ko'rinishi jihatidan odatdagi narsalardan keskin farq qiluvchi predmetlar, 
to'satdan paydo bo'lgan qattiq tovush, biror narsaning keskin harakati va shu kabilar 
ixtiyorsiz diqqatni yuzaga keltiruvchi sabablar bo'lishi mumkin. Masalan, hikoya 
o'qish m ashg'uloti paytida to'satdan uchib o 'tg an reaktiv sam olyotning qattiq va 
bahaybat tovushi ham m aning diqqatini beixtiyor o 'zig a jalb qiladi.
Ixtiyorsiz diqqat odam ning har turli ehtiyojlan va qiziqishi bilan bevosita bog'liq 
bo'lgan diqqatdir. Shuning uchun ham ayni chog'dagi ehtiyojlarimiz, qiziqishlanm iz 
bilan b og'liq bo'lgan narsalam ing ta'siri ixtiyorsiz diqqatga sabab bo'ladi. Masalan, 
erkin o 'yin paytida zaldan eshitib qolgan bolam qiziqtirgan musiqa ovozi uning 
diqqatini o'yindan darhol o 'zig a jalb qilib oladi.
Ixtiyorsiz diqqatning nerv-fiziologik asosim onentirovka yoki bu nim a9 refleksi 
tashkil qiladi. Chunki tevarak-atrofim izdagi narsalam ing salgina o'zgarishi bizda 
darhol onentirovka refleksini yuzaga keltiradi. Boshqacha qilib aytganda, «nim a gap» 
degan m a'noda atrofimizga razm sola boshlavmiz.
Ixtiyoriy diqqat 
deb, oldindan belgilangan q at’iy bir maqsad asosida va ongli 
ravishda diqqatim iaii m a’lum bir narsa va hodisalarga qaratishim izga aytiladi.
32

---

O dam ning ko pchilik faoliyatlan asosan ixtiyoriy diqqatning ishtiroki bilan 
am alga oshinladi Shuning uchun barcha faoliyat turlarida, y a ’ni o'qish, o 'y in va 
m ehnat faohvatlarida ixtiyoriy diqqatning roll ju d a kattadir Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz 
diqqatga msbatan uzoq vaqt m obaynida davom etadigan diqqat turi bo'lib, u z o 'r 
berishhkni, y a'ni irodaviy kuch sarf qilishlikm talab etadi.
Ixtiyony diqqatning nerv fiziologik asosida miya yan m sharlarimng p o ‘stida 
vujudga keladigan optimal qo"zg‘alish manbai bilan ikkinchi signallar sistemasimng 
faoliyati yotadi. Ixtiyoriy diqqatning yuzaga kelishida nutqm ng roll g 'o y at kattadir. 
Chunki ko'pchilik hollarda hoh ta'lim jarayonida bo'lsin, hoh m ehnat jarayonida 
bo'lsin nutq orqali turli vazifalar qo'vish bilan ixtiyoriy diqqat ishga solinadi
Ixtiyoriy va ixtiyorsiz diqqatdan tashqan uning vana bir alohida turini lxtivoriydan 
so'nggi diqqatm ko'rsatib o'tish mumkin. Bu tushuncha psixologiyaga N F.Dobrinin 
tomonidan kintilgan.