N iz o m IV n o m id a g I t o s h k e n t d a V l a t pe d a g o g ik a universiteti umumiy psixologiya

Diqqatning nerv-fiziologik asoslari
O dam ga har bir daqiqada ta ’sir qilib turadigan qo'zg'atuvchilar turlicha 
reflekslarga sabab bo'ladi. Chunki har qanday refleks organizm ning tashqi ta ’sirotga 
beradigan qonuniy javob reaksiyasidir.
D iqqam ing nerv-fiziologik asosida orientirovka yoki tekshirish deb ataladigan 
m axsus refleks yotadi. Bunday refleksni akademik I.P.Pavlov maxsus ibora bilan «bu
31

---

mma gap refleksi» deb ham ataydi. Ana shu refleks odatda organizm ga to 1 satdan 
birorta yangi narsaning ta 'sin yoki haddan tashqari kuchli ta ’sirot orqali hosil bo'ladi. 
O nentirovka yoki tekshinsh refleksi diqqatning fiziologik asosi hisoblanadi, chunki 
bu refleks bosh miya yanm sharlarining po'stida kuchli q o ‘z g ‘alish jarayonidan iborat 
bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda har bir daqiqada organizm ga turli narsalam ing 
ta ’siridan hosil bo'lgan q o 'zg'alishlarga msbatan onentirovka yoki tekshinsh refleksi 
ayni chogLda nisbatan kuchli (y a ’ni optim al) qo'zg'alish manbaini yuzaga keltiradi.
A A Uxtomskiy tomonidan Ugari sunlgan dominantlik tamoyili ham diqqatning 
fiziologik asoslarim aniqlash uchun katta aham iyatga ega. Dominantlik tam oyiliga 
muvofiq nnyada qo'zg 'alish n m g har doim ustun turadigan hukm ron o 'ch o g 'i mavjud 
bo'ladi. bu hukmron q o 'zg 'alish o 'ch o g 'i aynan shu dam da miyaga ta 'sir qilib, unda 
yuzaga kelayotgan ham m a qo'zg'alishlarm qandaydir ravishda o 'zig a tortib oladi va 
buning natijasida boshqa qo'zg'alishlarga nisbatan uning hukmronligi yanada oshib 
boradi. Nerv tizimi faoliyatining tabiati qo'zg 'alish n in g hukmron bo'lisht yoki 
donnnantning mavjudligi bilan asoslanadi.
Bu hoi psixologik jihatdan biror q o 'zg'atuvchilarga diqqatning qaratilishi va ayni 
chog‘da ta 'sir qilib turgan boshqa qo'zg'atuvchilardan diqqatning chalg‘ishida 
ifodalanadi.
Jiddiy diqqat, odatda o'zig a xarakterli bo'lgan tashqi ifodalan bilan bog'liq 
bo'ladi. Narsani vaxshilab idrok qilishga qaratilgan harakatlar bilan (tikihb qarash 
bilan eshitish) ortiqcha harakatlam i to'xtatish, nafas olishm sekinlashtinsh, diqqat 
uchun xos bo'lgan yuz harakatlan bilan bog'liq bo'ladi
Diqqat turlari
Odam ayrim narsalarga o 'z diqqatini ongli ravishda o'zi hohlab qaratsa, boshqa 
bir narsalar diqqatni beixtiyor y a'n i bizning hohishim izdan tashqari jalb qiladi.