O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

O`ZBEK LUG`ATLARINING TIPLARI 
Lug`atlar 3 nuqtai nazardan tasnif qilinadi. 
1. Hajm nuqtai-nazaridan. 
2. So`zlikning berilish usuli nuqtai nazaridan. 
3. Maqsad nuqtai nazaridan. 
Lingvistik lug`atlar hajm nuqtai nazaridan ikki tipga bo`linadi: 
1) Umumiy lug`atlar; 
2) Maxsus lug`atlar. 
Bu tip lug`at so`zligi jihatidan farq qiladi. Umumiy lug`at so`zligi til leksikasini 
barcha turkumlar doirasida, barcha qatlamlar bo`yicha aks ettiradi. Maxsus lug`at 
so`zligidagi til leksikasi ma’lum maqsadga ko`ra chegaralab aks ettiriladi. 
Umumiy lug`atlar hajmiga ko`ra 3 tipga bo`linadi: 
1) katta lug`at; 
2) o`rtacha lug`at; 
3) kichik lug`at. 
Terminlar, dialektal so`zlar, barcha so`z turkumidagi so`zlarni o`z iniga olgan 
mukammal lugatga katta hajmdagi lugat yoki akademik lug`at deyiladi. Bunday lug`atlar 
ko`proq izohli, tarixiy, imlo bo`yicha tuziladi. O`zbek gilida bunday lug`atlar hali 
yaratilmagan. U jahonda "Katta "Oksford lug`ati", "Xazina lug`at", "Trench lug`at" nomlari 
bilan tilga olinadi. Uni tuzish masalasi 1928 yilda R.Trench tomonidam ko`tarilgan. Bu 
lug`atning 1933-yilda 12 tomda qayta nashri chop etildi, 
Yana shunday lug`atlar qatoriga 17 tomdan iborat rus tilining akadem lug`atini 
ko`rsatish mumkin. 
O`RTACHA LUG`ATLAR tipiga normativ lug`atlar ham kiritiladi. O`rtacha tip 
lug`atlariga 1950-1955 yillarda nashr etilgan "Ruscha-o`zbekcha lug`at" 1959-yilda nashr 
qilingan "O`zbekcha-ruscha lug`at", "O`zbek tili izohli lug`ati" va barcha imlo, ters, tematik 
dialektologik lug`atlarni ko`rsatish mumkin. 
MAXSUS LUG`ATLAR tipiga yon lug`atlar va maktab lug`atlari kiritiladi. Maktab 
lugatlari so`zligida ko`proq darsliklarda qo`llangan so`zlar beriladi. 
KICHIK LUG`ATLAR so`zligining qanday maqsadga ko`ra chegaralanganligiga 
ko`ra 3 tipga bo`linadi: 
1) Leksik qatlamlar lug`ati; 2) Leksik tanlangan lug`at; 3) Terminologik lug`at. 

---

63 
Leksik qatlamlar lug`atiga so`zligi sinonimlar, omonimlar, frazeologik birliklar va 
h.k. dan tashkil topgan lug`atlar kiradi: A.Hojiyevning "Sinonimlarning qisqacha lug`ati", 
Sh.Rahmatullayevning "O`zbek tili qisqacha frazeologik lug`ati" kabilar misol bo`ladi. 
Leksik tanlangan lug`atlarga so`zligiga biror muallif, biror yodgorlik, biror asar (Gorkiy 
lug`ati) kiradi. Masalan: Borovkovning "O`rta Osiyo tafsiri leksikasi". E.Fozilovning 
"Староузбекскийязык" va boshqalar. Terminolog ik lug`atlarda biror fan yoki biror kasbga 
oid terminlar beriladi: S.Ibrohimovning "Paxtachilik terminlari lug`ati" (1934) 
N.Mamatovning "Paxtachilik terminlarining qisqacha izohli lug`ati" (1964), N.Hotamovning 
"Adabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-o`zbekcha terminologik lug`at" (1960) va 
boshqalar. 
So`zlik lug`atning mazmunini tashkil etadi. So`zlik lug`at uchun tanlangan so`zlar 
ro`yxati bo`lib, bu ro`yxat ma’lum tartibda beriladi. Mana shu so`zlikning berilish usuli 
nuqtai nazaridan lingvistik lug`atlar 3 tipga bo`linadi: 
1) alfavit tartibli lug`atlar; 
2) tematik lug`atlar; 
3) uyali lug`atlar. 
Alfavit tartibli lug`atlarda so`zlikni tarkib toptirgan so`zlar ro`yxati alfavit tarzida 
beriladi. Alfavit "sirtqi" va "ichki" tartib bo`yicha beriladi. 
Tematik lug`atlarda so`zlikni tarkib toptirgan so`zlar ro`yxati ma’lum mavzularga 
bo`lib beriladi, bunda so`zlar avval so`z turkumlari bo`yicha ajratilib (ot, sifat, fe’l) so`ngra 
ular ichki tematik bo`linishlar bilan beriladi. Tematik lug`at 1975-yil Toshkentda nashr 
etildi. Tuzuvchilar N.Tixonov, N.Hotamov, S.Emelyanova, M.Tixonovalardir. Lug`at 
so`zligidagi so`zlar 16 tematik qismga bo`lingan bo`lib, yer, osmon, qazilma boyliklar, 
o`simliklar, odam kabi nomlangan. Lug`at ruscha-o`zbekcha tarjima lug`atidir. 
O`zbek leksikograflari oldida uyadosh so`zlar lug`atini yaratish vazifa bo`lib turibdi. 
Xuddi shuningdek "O`zbek tili izohli lug`at"ni hozirgi sistem tilshunosligi nuqtai nazaridan 
qayta ko`rib chiqish va baholash lozim. Bunda H.Saidova, R.Safarova, B.Qilichev, 
G.Ne’matova va boshqalarning ilmiy tadqiqotlaridan foydalanish zarur.