O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti maktabgacha va boshlang’ich ta’lim fakulteti

 
3-mavzu: Ertaklar va ularning janriy tasnifi. 
Reja: 
1.
Ertak istilohi haqida tushuncha 
2.
Ertaklarni ijro etish tartibi 
3.
Ertaklarning janriy tabiati 
4.
Ertaklar tasnifi va turlari 
MAVZUGA OID TAYANCH TUSHUNChALAR: 
Folklor, og`zaki ijod qo`shiq,aytim-olqish, erkalama, alla, taqvim, maishiy, o`yin,
topishmoq,maqol, etnopedagogik, ertak,sehrli-fantastik, adabiy, milliy ruh, sayqal, xalq 
zakovati, genezis, poetika, tizim, folklorshunos, ovutish, erkalatish, rasm-rusum, olqish, 
ovutmachoq, qiziqmachoq, qaytarmachoq, etnografik, beshik, suyish, deklomatsiya, 
monoton
Ertak
umumfolklor hodisasi sifatida eng qadimiy epik janrlardan bo`lib, 
M.Qoshg`ariy o`z "Devonu lug`otit turk" asarida turkiy xalqlarda uning "etuk" atamasi 
bilan yuritilganini qayd etadi. Unga ko`ra, etuk "biror voqeani og`zaki hikoya qilish"ni 
anglatadi. Biroq jonli so`zlashuvda O`zbekistonning turli joylarida, chunonchi, 
Namangan viloyatining Janubiy qismida "ertangi" deb yuritiladigan bu hodisa - ertangi 
bo`lib o`tgan, qadimgi zamonlardan qilinajak hikoya ma`nosini anglatsa, Samarqand, 
Farg`ona va Surxondaryoda bu hodisa – matal, Xorazmda –varsoqi, Buxoroda – ushuk, 
Toshkentda–cho`pchak, yana boshqa bir qator maskanlarda – hikoya, hikoyat, og`zaki 
hikoya, o`trik yoki o`tirik, afsona deb yuritilsa-da, folklorshunoslikda ertak ilmiy 
istilohi qabul qilingan va muhim muomalada bo`lib, ruslardagi "skazka" istilohiga teng 
ekvivalentga aylangan. Zero, "Alisher Navoiy asarlarining qadimgi lug`ati, sanaluvchi 
"Abushqa"da ham "ertak" istilohi uchraydi.
"Ertak" so`zi "er", aslida "ir" yo "yir, jir" hamda "tak" so`zlaridan tarkib topgan. 
"Ir" yo "yir" Alisher Navoiy zamonida og`zaki hikoya yo doston ma`nolarini 
anglatganki, bu xususda u shunday ma`lumotni yozib qoldirgan: 
Ey yirov, sen ham ishingni ko`rguz, 
Yotug`on birla ulug` irni tuz 
Navoiy tilga olayotgan "ulug` ir" aslida doston bo`lib, uni yotug`on (hozir 
do`mbira) jo`rligida yirov ijro etgan. Yirov yoki jirov hozir ham xalq an`anaviy 
dostonlari ijrochisini anglatadi. Navoiy zamonasida "ir" dostonni anglatgani bois u ertak 
ma`nosida "cho`rchak" istilohini qo`llaydi va og`zaki eposga xos bu ikki hodisani bir-
biridan farqlaydi: 
Habibim husni vasfin uyla muhlik anglakim, bo`lg`ay,
Qoshingda qissai Yusuf bir uyqu keltirur cho`rchak. 
Shuni ta`kidlash joizki, Navoiy qo`llagan "cho`rchak" istilohi hozir Toshkent muzofotida 
"cho`pchak" va uyg`urlarda "cho`chek" shakllarida fonetik o`zgarishga uchragan holda 
iste`moldadir. Ertak xalq og`zaki badiiy ijodining eng qadimiy, ommaviy, hajman yirik, kattayu 
kichiklar uchun baravar qiziqarli bo`lgan janridir. Ular juda uzoq o`tmishda ibtidoiy 
ajdodlarimizning mifologik dunyoqarashi, qadimiy urf-odatlari, marosimlari asosida paydo 

---

156 
bo`lgan. Ertaklarda, odatda, xalqning maishiy turmushi va eng olijanob insoniy fazilatlari 
haqidagi orzu-o`ylari xayoliy va hayotiy uydirmalar vositasida bayon etiladi.
Ertaklar janr sifatida uzoq muddatli shakllanish jarayonini kechgan. Ular ibtidoiy 
odamlarning turmushdagi biror voqeani oddiygina hikoya qilishlari asosida yuzaga kelgan. 
Davrlar o`tishi bilan hikoya qilish ham takomillashib borgan, so`zga sig`inish, ilohiy kuchlarga 
sig`inish, animistik, totemistik, fetishistik e`tiqodlar, gallyutsinatsiya va tush ta`sirida fantastik 
(taxayyuliy) vositalarga to`lisha borsa, hayvonlarni ovlash, xonikalashtirish, ular inonchlariga 
ishonish, hayvon mahsulotlaridangina emas, balki kuchidan ham foydalanish jarayonlarida 
hayvonlar haqidagi ertaklar paydo bo`la boshladi, Asta-sekin shu xildagi ertaklarda turmush 
tajribasini omuxtalashtira borish u yoxud bu xildagi qusur va kamchiliklardan kulish ertakdagi 
obrazlarga majoziylik (allegorik) xususiyatni baxsh etdi. Natijada hayvonlarga oid ertaklar 
tarkibida majoziy namunalar yuzaga kela boshladi.
Feodal munosabatlar tarkib topib, unda ijtimoiy jarayon takomillasha borgach, ertaklarda ham shu 
ijtimoiy munosabatlarni ifodalash tamoyili chuqurlasha bordi, natijada hayotiy uydirmalar 
asosidagi maishiy ertaklar paydo bo`la boshladi. Shu zaylda ertaklar ijtimoiy - estetik hodisa 
sifatida xalq epik ijodiyotida mustahkam qaror topdi.