|
Savol va topshiriqlar
1. O'qish va yozuv kamchiliklariga ega bo'lgan bolalarning shaxs
va shaxslararo munosabat xususiyatlari.
2. Dizartriyada shaxs xususiyatlari.
3. N utqning tem p-ritm buzilishlarida shaxs xususiyatlari.
4. Sistemali nutq buzilishlarida shaxs xususiyatlari.
Tayanch so‘zlar
Gipersteniya
— asabiylashuvning or.tishi, qo'zg'aluvchanlik, xulq-
n ing giperfaolligi.
G iposteniya
— um um iy holsizlik tashabbuskorlikning pasayishi,
uyatchanlik, ish qobiliyatining sustligi.
Logofobiya
— nutqdan, m uloqotdan qo'rqish.
186
N
X I bob. N U T Q ID A K A M C H IL IG I B O ‘L G A N B O L A L A R
M O T O R IK A S I
O lim la rn in g fikricha, nutqida kam ch ilig i bo'lgan bolalarning
lokom otor funksiyalarining rivojlanishini m e ’yorga qiyoslagan-
da ilk rivojlanishning kechikishi bilan h a m belgilanadi: bolalar
m e ’yo rd an kechroq yoshda yurish n i boshlaydilar, m ayda qo'l m o-
torikasi, artikulatsion m otorika uzoq vaqt yaxshi rivojlanmagan
bo'ladi.
T adqiqotlarning ko'rsatishicha, bolalar nutqining rivojlanish
darajasi to 'g'ridan to'g'ri q o 'ln in g mayda motorikasiga bog'liq
(M .M . Kolsova). Ko'pchilik bolalar nutqi ustida o'tkazilgan tajriba
va tadqiqotlar asosida quyidagi qonuniyat aniqlandi: agar barm oqlar
harakatin in g rivojlanishi yoshga m os kelsa, unda nutq rivojlanishi
m e ’yor darajasida bo'ladi, agar b a rm o q lar harakati oqsasa, unda
nutq rivojlanishi ham sust rivojlanadi (L.F. Fom ina). Y .I.lse n in a
tadqiqotlari nutq kamchiligiga ega bolalar nutqi q o 'ln in g nozik
harakatlari t a ’sirida rivojlanishi m u m k in lig in i tasdiqlaydi.
Elektr-fiziologik tadqiqotlar natijalari ham qo'l va nutq funk
siyalarining bevosita aloqada ek anin i tasdiqlaydi. M .M .K olsova-
ning xulosasiga ko'ra «nutq do iralarin in g morfologik va funksional
shakllanisjii qo'l ha rakatidan keluvchi kinestetik im pulslarning
t a ’sirida paydo bo'ladi». U ning alohida t a ’kidlashicha, nutq faqat
bolalik yoshidagina qo'l m u sk u llarin ing impulsi vositasida rivojla
nadi. Sh u ndan kelib chiqib, n u tqni rivojlantirishda m an a shu holga
katta aham iyat berish kerak. Mayda qo'l m otorikasi yordam ida b o
lalar nutqini rivojlantirish m etodikalari M .M . Kolsova, L.V.Anta-
k ova-F om ina va boshqalar to m o n id a n ishlab chiqildi.
M .M .K olsovaning fikricha, «bosh miya po'stlog'ining ish qo-
biliyatini oshirish vositalari»dan biri tizim li m ashqlar asosida bar
m oqlar harakati m ashg'ulotlarini o'tkazish nutqnin g rivojlanishiga
t a ’sir ko'rsatadi. Bu fikrni jud a ko'p eksperimental tadqiqotlarning
natijalari h a m tasdiqlaydi.
Logopedik amaliyot n utq nin g rivojlanishiga h a ra k a tn in g sam a-
rali t a ’sirini ko'rsatadi. M aktabgacha t a ’lim m uassasalarida korrek-
sion-tarbiyaviy ishlar tizim ida nutqi buzilgan bolalar uchun ko'proq
187
e ’tibor qo'lning nozik barm oqlari harakatini shakllantirishga
qaratiladi. M a’lumki, barm oq larn in g harakatini takom illashtirish
bo'y icha maqsadli yo'naltirilgan ishlar qo'lni xat yozishga tay-
yorlashda ham ju da foydali. Nutqi to'liq rivojlanmagan bolalar
ning mayda m otorikasini rivojlantirishni tizimli o'tkazib, h ar kuni
3—5 daqiqa vaqt sarflash kerak. Shu m aqsadda turli xil o'yin va
m ashqlardan foydalanish maqsadga muvofiq. Bunday m ashqlar
m axsus m ashg'ulotlardagina emas, balki sayrga chiqqanda, o 'y in la r
o'ynash paytida o'tkazilishi m um kin.
Agar bola harakatlarni mustaqil bajarishga qiynalsa, u nd a a lo
hida darslarga m ashqlar kiritish tavsiya etiladi, bola faol harakatlan-
maydigan barm oqlar harakatini kattalar yordam ida bajaradi. Kel-
gusida m ashg'ulotlar natijasida barm oqlar harakati takom illashib
boradi va bola ularni faol bajaradi.
Q o'l b a rm o q larin in g nozik h ara k a tla n ish in i tak o m illash ti
rish uchun kichik folklordan foydalanish katta sam ara beradi.
Bu o 'y in la r qulay jo'sh qin sharoit yaratadi, b a rm o q lar m ashqini
yaxshi t a ’minlaydi, eshitish qobiliyatini rivojlantirishga va sh e ’rlar
m a z m u n in i tushunishga yordam beradi, nu tq ritm in i ilib olishga
o'rgatadi. B undan tashqari, hajviy xalq she’rlari dialog asosida
qurilgani uchu n so'zlashuv nutqini o'rgatuvchi ajoyib m anb a hi-
soblanadi. Bu n a m u n a la r m aktabgacha yoshdagi bo lala rn in g b a r
cha rivojlanish bosqichlari uchun qo'l keladi. M asalan, havzak-
havzaklar, ovu tm achoq lar va erk alam alardan bolan ing go'daklik
davridan to 3—4 yoshigacha foydalanish m u m k in . Xalq og'zaki
ijodida o'z ifodasini topgan xalq pedagogikasi b olaning mayda
va yirik m otorikasini rivojlantirishda, u n in g h am jismoniy, h am
hissiy-irodaviy rivojlanishini t a ’m inlaydigan ajoyib she’riy n a m u -
n alarni yaratgan. Bola o 'tiradig an b o'lganda, uni tizzaga o'tqazib,
b a rm o q sanash m ashqi bajarilgan. B unda b olaning qo'lchasini
ushlab turib, «Boshm aldoq, Q ora m a ld oq, O 'r ta terak, Hoji-
m irak, K ichk in a bo'bak», deb, bosh b a rm o q d a n boshlab b a r m o q
lar bir-bir bukiladi. Sanoq tu gaganini bildirish u c h u n , oxirgi so'z
y uqoriroq o hangd a shaxdam aytiladi va bolanin g m ushtchasi bilan
ko'kraklari ohista qitiqlanadi. Bu m ashqni rivojlantiruvchi desa
h a m bo'ladi. C h u n k i bola m ashq bir necha m arta takrorlangan i-
188
N
dan keyin, u n im a bilan tu g ash in i va k o 'krak lari qitiqlanishini
biladi va o ld in d a n qiqirlab kuladi. O ld in d an sezib zavqlanish hissi
g o 'd a k n in g intellektual rivoji u c h u n ju d a m u h im d ir. Shu yo'l bilan
u o 'z xotirasini m ash q qiladi va voqealar rivojini b ashorat qilishga
o'rganadi. B olaning b a rm o q c h a la rin i a lo h id a -a lo h id a o 'y n a b tu -
rish (ohista silash, tortib qo'yish, uqalash va h.k.) kerak. B a rm o q -
larini b o shq ara olish m alakasi b o lan in g intellektual rivojlanishi
bilan uzviy b o g iiq . O ddiygina b a rm o q la r n i bukish va t o ‘g ‘rilash
mashqi bolad a shu m ala k an i shakllantirish im k o n in i beradi.
N u tq nuqsoniga ega b o ‘lgan bolalarda turli psixik funksiyalarni
o'rganish jarayonida olingan m a ’lu m o tla rn in g tahlili u larn in g o'ziga
xosligini ko'rsatadi (L.I. Belyakova, Y .F .G a rkusha , O .N .U san ov a,
E.L. Figeredo, T.B. Filicheva, G.V.Chirkina).
Do'stlaringiz bilan baham: |
