Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

1.5. VIII turdagi maxsus mehnat ta’limi maktabi o‘quvchilarining
psixologik tavsifnomasi
D efektologiya m u am m o la ri bilan sh u g 'u llan u v ch i chet el d e- 
fektologlari, aqli zaiflik to ‘g‘risid a gapirib, bu tu sh u n c h a n i unga 
aqliy k a m c h ilik n i qo ‘shish bilan k en g ay tiradilar, u n in g yuzaga 
kelishi e rta b o lalik vaqtida bola riv o jlan ish in i o ‘ta nom uvofiq 
ijtim oiy sh aro itlari bilan bog 'liq b o ‘ladi. A trofdagi k ish ilar bilan 
in tellek tu al va hissiy m uloqot yetishm asligi, doim iy to ‘yib ovqat- 
lan m a slik va h o k a z o la r ko‘zda tu tila d i (F. G a lla q h e re , O. M eher, 
Satdenqeu).
So‘nggi y illar m axsus adabiyotlarida h am bosh m iya p o ‘stlog‘i 
shikastlanishi bilan bog‘liq bo‘lm agan aqli zaiflik hodisalari 
to ‘g‘risida m a ’lu m otlarn i u chratish m um k in .
Hozirgi paytda «aqli zaif» term in i o ‘rniga u n in g sin on im larin i 
ishlatishga h arak at qilin m o qd a, negaki, bu te rm in bolani faqat aqliy 
jih a td a n noadekvatligini bildiradi, u esa m o torika, hissiy-irodaviy 
doira va bu tu n shaxsiy yetishm ovchiliklarga ega. U nd an tashqari, 
tash x isn in g bu shakli ota-o nalarg a og‘ir botadi. A lohida yordam ga 
m uhtoj bolalar «Im koniyati cheklangan bolalar» deb y uritilm oqda. 
Aqli z a if bolalar asosan m aktab va m ak ta b -in te rn a tlarid a tarbiyala- 
nadilar, u lar X X asr oxirigacha yordam chi deb atalardi, h ozir V III 
turdagi m axsus m ehnat ta ’lim i m aktablari deb nom lanadi. Aqli zaif 
b olalarn in g ayrim qism i om m aviy u m u m ta ’lim m aktablarida tashk il
13

---

qilingan korreksion rivojlantirish ta ’lim sinflarida o ‘qiydilar, ham da 
uy sharoitida individual o'qitiladi.
M ehnat ta ’limi m aktabining barcha o ‘quvchilarini amaliy m aqsadda
2 guruhga bo'lish m um kin. Birinchi guruhga kiradigan bolalar asosan 
o‘z rivojlanishlarining m a’lum davrida bosh miya kasalligini boshidan 
kechirgan va shu kasallik qoldirgan nuqson asosida rivojlanayotgan, 
am alda esa sog‘ bolalar kiradi. Ikkinchi guruhga bosh miyasidagi 
kasalliklari davom etayotgan bolalar kiradi. Bunday bolalarda m ax­
sus m aktablarda o‘qib yurgan vaqtlarida ham kasalliklari davom etib 
og‘irlashishi ham m um kin. Bu bolalarning ruhiy xususiyatlari, bilim 
egallash imkoniyatlari olzgarib turish xususiyatiga ega.
Aqli zaif bolalarning ko'p qismini oligofrenlar tashkil qiladilar 
(grekcha oligof - kam, phrenos - aql). Miya tizim larining shikastlani- 
shi, asosiysi m iyaning o‘ta murakkab va kech shakilanuvchi tuzilishlari 
psixikaning buzilishi va chala rivojlanishiga sabab boiib, rivojlanishning 
dastlabki bosqichlarida yuzaga keladi; ona qornida, tug'ruq paytida va 
bir, bir yarim yoshida, ya’ni nutq shakllanm asdan avval. Oligofreni- 
yada miyaning organik yetishmovchiligi rezidal (qoldiq), noprogredi- 
yent (murakkablashmaydigan) xarakterga ega. Bola hayotining yanada 
kechroq davrida yuzaga kelgan aqli zaiflik nisbatan kam uchraydi. Bu 
demensiya deb yuritiladi. Demensiya m iyaning organik kasalliklari 
oqibatida bo'Iishi m um kin (masalan: meningoensefalitlar, miya trav- 
malari, silkinishi, lat yeyishi va boshqalar). Demensiyada bolada ortib 
boruvchi degredatsiya (orqaga ketish) kuzatiladi. Biroq ayrim holatlarda 
davolash yordamida bu jarayonni birm uncha sekinlashtirish m um kin.
A lohida holatlarda boladagi aqlning sust rivojlanishi kechayot- 
gan ruhiy kasallik bilan qo ‘shilib ketadi - epilepsiya, shizofreniya, 
bosh m iya zaxm i va boshqalar. Oligofren b o lalarn in g barcha psixik 
jaray o n larin in g orqada rivojlanishi va tu rg ‘u n buzilishlari bilan 
tavsiflanadi, bu bilish faoliyati doirasi (ayniqsa, og‘zaki m antiqiy 
fikrlashda) va shaxsiy doirad a aniq ko‘rinad i. B unda m e’yordan 
o rtd a qolishgina em as, balki rivojlanishning o ‘ziga xosligi nam oyon 
b o ‘ladi. Aqli z a if bolalarni ancha kichik yoshdagi norm al rivojlana­
yotgan bolalarga tenglashtirib bo'lm aydi. Aqli zaiflik — bir m e’yorda 
em as — bola psixik faoliyatining turli to m o n larid a ko'rinadi. K uza- 
tish lar va eksperim ental tadqiqot m ateriallari bolada ayrim psixik
14

---

jarayonlar o ‘ta keskin o‘zgargan bo ‘lib, boshqalari saqlanib qolgan 
b o iis h i rnum k in lig i haqida gapirish im k o n in i beradi.
0 ‘z rivojlanishida m e’yordan chetlashgan, shu ju m la d a n , aqlan 
orqada qolgan bola psixikasi tu zilish i ju d a m urakkab. M axsus psixo­
logiya aso sch ilarid an biri L .S .V igotskiyning nazariy qoidalariga 
m uvofiq bolada birlam chi nuqson va ikk ilam ch i asoratlarn i ajrata 
bilish kerak. Aqli z a if bolalarga p o ‘stloq faoliyatining to ‘laqonli 
em asligi, m o'ljalga olish faoliyatining bo'sh ligi, nerv jaray o n larin in g
inertligi, him oya torm ozlanishiga o rtiq ch a m oyillik xosdir. Oligof- 
ren b o lalar psixik faoliyatida an iq aks etgan k am ch ilik lar bilan birga 
bu bolalarga rivojlanish jarayoni asosi bo ‘lib xizm at qiluvchi ayrim
ijobiy im k o niyatlar ham xos. 0 ‘qituvchilar m axsus aqli z a if bolalar 
m aktab ida korreksion ishni tash k il qilib aynan shu im koniyatlarga 
tayanadilar.
X X
a srn in g 9 0-yillarid an boshlab aqli zaiflarn in g xalqaro tas- 
n ifid an foydalana b oshlandi, unga b in o an bolalarni 4 guruhga 
bo‘ladilar: yengil, o ‘rtach a, og‘ir va ch u q u r darajadagi aqli zaif­
lik. C h et el psixologlari bola intellektual koeffitsientini aniqlashga 
asoslanadilar. M a’lum otlarga ko‘ra, yengil aqli zaiflikda 70 ga teng, 
o‘rta c h a d a 70 d an 50 gacha d iapazonda, ch u qurda 25 d an 0 gacha.
Aqli z a if b o lalarn in g dunyoga kelish sabablari turlicha. O datda, 
endogen (ichki) va ekzogen (tashqi m uhit) o m illa rin i ajratish m u m ­
kin. A n iq lan ish ich a, aqli zaiflik n in g genetik shakllari ustu n tursa, 
u lar tu g 'm a aqli zaiflar soniga kiradi. Biroq buzilish larn in g yuzaga 
kelishida o n a n in g yuqum li kasalliklari (m asalan: qizilcha, hom i- 
lanin g alkogol bilan zaharlan ishi, narkotiklar, d o rilarn i had d an
ziyod iste’m ol qilish, o n a n in g en d o k rin kasalliklari, xrom osom a 
buzilishlari) m u h im rol o‘ynaydi. O na qo rn ida rivojlanish davrida, 
tug ‘ruq paytida va bir-bir yarim yoshida olingan m iya shikastla- 
nishlari m a’lum aham iyatga ega, shu bilan b ir q ato rd a hozirgi iqti- 
sodiy va ekologik vaziyat h am k atta rol o ‘ynaydi.
So‘nggi yillarda bolalar rivojlanishining m urakkab nuqson- 
lari m uam m osi keskinlashm oqda. V III turdag i m axsus m aktab 
o'quvchilari tarkibi og‘irlashm oqda. K ar va z a if eshituvchi bolalar 
orasida aqli zaiflik n in g tarqalishi ta x m in a n 10%, ko 'r va qism an 
ko‘ruvchilar o 'rta sid a 20% ni tash k il etadi.
15

---

Bir qator hollarda aqli zaiflik tay an ch-harakat tizim i buzilishlari 
bilan, autizm bilan birlashadi. T adqiqotlar ko‘rsatishicha, m urakkab 
nuqsonlar irsiy kelib chiqishga ega.
Bolada 
m urakkab 
nu q sonning 
borligi 
uning 
rivojlanishi 
yo'nalishini torm ozlaydi, nu qsonlarni korreksiyalash im koniyatini 
kam aytiradi, o'quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qilishni sezilarli qi- 
yinlashtiradi. Bunday bolalar bilan m uvaffaqqiyatli ish olib borish 
e ’tibor va keng bilim doirasiga ega b o‘lishni talab qiladi.
M urakkab nuqsonli bolalar alohida m uam m oni yuzaga keltira- 
dilar. U lar m axsus o 'rganilishi kerak. Lekin bu turdagi tadqiqotlar 
hali ju d a kam.
Aqli zaif o'quvchilar alohida toifa bolalarni tashkil etadi. U lar 
boshqa turdagi m axsus m aktab o'quvchilaridan farq qiladilar. Biroq 
h ar bir VIII turdagi m aktab o'quvchilari tarkibi turlicha. Shuning 
uchun Rossiyada yetakchi bolalar psixologlari tom onid an aqli zaif 
bolalar tasnifi ishlab chiqilm oqda. O datda, ular klinik patogene- 
tik prinsipga asoslanadilar (D .N . Isayev, 1982; M .S.Pevzner, 1959; 
G.Y. Suxaryova 1965 va boshqalar).
V III 
turdagi 
m axsus m ak tablard a ishlovchi 
defektologlar 
M .S.Pevzner ta k lif etgan tasnifdan foydalanadilar. Bu ta s n if oli- 
gofren bolalar xulqi va psixik faoliyatlarini keltirib chiqaruvchi sa- 
bablarni tushunish im konini beradi va korreksion-tarbiyaviy ishlar 
y o ila rin i izlashni yengi 1 lash tirad i.