|
I bo‘lim. O L IG O FR E N O PSIX O L O G IY A
I bob. O L IG O FR E N O PSIX O L O G IY A F A N IN IN G
U M U M IY M A SA L A L A R I
1.1. Aqli zaif bolalar psixologiyasi fanining predmeti, maqsadi,
vazifalari va uslublari
«Psixologiya, — degan edi L.S. Vigotskiy1, - b irin ch id an , konk-
ret, am aliy b o 'lib — ta ’lim va tarbiya, b o lan in g rivojlanishi, m ehnat
faoliyati haqidagi fan bo ‘lm og‘i lozim . Faqat shu vazifagina psixo-
logiyani tirik va kerakli fanga aylantirishi m um kin». Psixologiya
u m u m an ru h iy atn in g , xususan inson ru h iy atin in g nam oyon bo‘lishi,
rivojlanishini o ‘rganuvchi sohadir. Psixologiya ongli subyekt — in -
so nn ing ichki dunyosini o ‘rganadi.
Psixologiya atam asi «psixe» — qalb, «logos» — o ‘qish, so‘z
m a’nosini bildiradi. A m m o bu qisqa ju m la inson ruhiyati haqida
yetarli m a’lum ot berm aydi. Psixologiya fan in in g m avzu bahsini
ruhiyatni to la r o q tasavvur qilish uch un ru h iy jaray o n larn in g ke-
chish m ohiyatini, ichki k e c h in m ala rn in g (sezgilar, fikrlar, hissiyot-
lar) nam oyon boMish q o n un iy atlarini tu sh u n ish lozim . Shu o ‘rin d a
kishilik jam iy atin in g tarix iy taraqqiyoti davom ida psixologiya so-
hasida erishilgan y u tu q larn i eslab o 4 ish joizdir.
Sharq m utafakkiri Abu Ali ibn Sino b irinch i b o iib , psixik funk-
siyalar m iyadagi m a’lum m arkazlar faoliyatiga bog'liq degan Fikrni
ilgari surdi va uni ilm iy isbotlashga u rind i. U ning fikricha, jonivor-
lar va in so nlar o ‘sim lik lar dunyosidan farqli o ‘laroq, tashqi ta ’sir
k uch larin i hissiy idrok etish qobiliyatiga ega. Bu qobiliyat uch xil
kuch orqali nam oyon b o lladi: tan a n i h arakatga keltiruvchi, harakat-
lantiruvchi kuch, um um iy kuch (u ko‘rish, eshitish, his etish, ta ’m
va hid bilish faoliyati bilan bog‘liq) va aql kuchi (unga xayolot,
xotira va aql-idrok kiradi). M ana shu k u c h la rn in g har biri m iya-
ning m a’lum qism i bilan bog'liq h am d a bosh miya biron qism ining
kasallanishi u bilan bog‘liq, kuch faoliyatining ishdan chiqishiga
sabab b o ‘ladi.
1 il.C . Выгодский — Собр. Соч. : Б 6 т. — М., 1982—1985. — Т. 5.
Ibn Sino inso nning tafak k u r qobiliyatiga yuqori b aho beradi.
Inson aql-idrok orqali narsa va hodisalarni qiyoslash va abstraksi-
yalash yo‘li bilan bir-birid an ajratadi. «Tafakkur kuchi, — deb yo-
zadi u, — ezgulik va adovat, haqiqat va yolg'onni farqlaydi ham da
ularn in g foyda yoki zararin i his etib tekshiradi» («Tib qonunlari»,
1-kitob). Ibn Sino «Tib qonunlari»ning uchinchi kitobida tafak-
kurga yetadigan zararlar va bu ning natijasida kelib chiqadigan ka-
salliklar haqida ham keng m a ’lum ot beradi. U asablarning asosiy
vazifasi m iya bilan turli xil sezgi va harakat organlari o'rtasid a alo-
qani am alga o shirishdan iborat ekanini yaxshi tushungan. U sezgi
organlari bilan asablar vositasida tashqi m u h itn in g m oddiy realligi
idrok qilin ish in i, asablarning biologik va fiziologik funksiyalarini
ajratib ko'rsatib beradi. A sablarning foydasi ikki tom o nlam ad ir.
B irinchisi bevosita foyda: m asalan, m iya asablar vositasida hislar
va h arak atlarn i boshqa organlarga yetkazadi; ikkinchisi, bilvosita
foyda: m asalan, etni m ahk am lash va tan aga kuch baxsh etish.
Abu N asr Forobiyning ta ’kidlashicha, bilish nazariyasi, ya’ni
in so n n in g bilishini, ruhiy qobiliyatini m iya boshqaradi, yurak esa
barcha a ’zolarni hayot uchun z a ru r bo ‘lgan qon bilan t a ’m inlovchi
m arkazdir. Inson barcha bilim larni tash q arid an oladi. B uning
uchun ko'plab vosita va im koniyatlarga ega: bular sezgi, xotira,
tasavvur, m antiqiy fikrlash, aql va nutq — shu vositalar yordam ida
inson ilm larn i o ‘zlashtiradi.
Biz so‘z yuritm oqchi bo'lgan soha - aqli z a if bolalar psixologi-
yasi, m axsus psixologiyaning bir tarm o g'i bo'lib, aqliy jih a td a n turli
darajada m e ’yordan chetlangan bola va o‘quvchilarning ruhiy qo-
nu n iyatlarini o'rganadi. M axsus psixologiya nuqsonli bolalarn ing
ruhiy qonun iy atlarini o'rganuvchi fan b o ‘lib, quyidagi qism lardan
iborat:
1. Aqli z a if bolalar psixologiyasi (oligofrenopsixologiya).
2. Q ulog‘i kar va z a if eshituvchi bolalar psixologiyasi.
3. K o‘zi ko‘r va z a if ko‘ruvchi bolalar psixologiyasi.
4. Turli darajada nutqlari buzilgan bolalar psixologiyasi.
5. M urakkab nuqsonli bolalar psixologiyasi.
6. R uhiy rivojlanishi sustlashgan bolalar psixologiyasi.
7. T ayanch-harakat tizim i buzilgan bolalar psixologiyasi.
6
N uqsonli bolalar ichida aqli z a if bolalar ruhiyati nisbatan m u-
kam m al o 'rganilgan tarm o q d ir. A m m o bu ta rm o q h am norm al b ola
lar ruhiyatiga n isb atan b irm u n ch a keng, atro flich a o ‘rganilm agan.
Aqli z a if bolalar psixologiyasi fan in in g m aqsad va vazifalari shu
toifa bo lalarn in g ruh iy xususiyatlari haqidagi b ilim la r bilan defek-
tologlarni, oligofrenopedagoglarni q u ro lla n tirish d an iborat. Aqli
z a if bolalar t a ’lim -tarbiyasi korreksiyasini to ‘g‘ri tash k il qilish uchun
bu b o lalarn in g xususiyatlari haqidagi b ilim la r ju d a zarur. Aqli zaif
bolalar psixologiyasi m a’lum otlari defektologlarda, oligofrenope-
dagoglarda obyektiv d uny o q arash n in g sh ak llan ish id a ju d a katta
aham iyatga ega. R uhiy jaray o n larn i ilm iy jih a td a n to ‘g‘ri tushun ib
yetish shaxsning barkam ol sh ak llan ish id a alo hida aham iyatga ega.
Do'stlaringiz bilan baham: |
