Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

1.4. Oligofrenopsixologiya fani metodlari
F a n n in g usullari deganda n im a n i tu sh u n am iz? A slida, uslublar- 
ni turli m a ’nolarda tu sh u n ish m u m k in . Turli fan lard a m ujassam - 
langan nazariy, am aliy b ilim la rn i o ‘q uvchilar ongiga yetkazishning 
u yoki bu' yo‘lini h am uslublar deb tu sh u n ish m um k in. Bu yerda 
esa, h a r bir fan n in g shu fanga oid b ilim larn i yig‘ish, tan la sh yo‘llari 
tu sh u n ilad i. Aqli z a if b olalarning shaxsiy xususiyatlari, ruh iy ja- 
rayo nlarining o ‘ziga xosligi, bilim egallash im koniyatlari haqidagi 
oligofrenopedagoglar uchun zaru r b o ‘lgan m a ’lu m o tlar quyidagi u s­
lublar orqali yig‘iladi. Bularga kuzatish, tajriba, suhbat, an k eta, test, 
o ‘quvchilar faoliyat natijalarin i tah lil qilish va boshqa usullar kiradi. 
K uzatish - eng asosiy usullard an bo'lib, u orqali ju d a ko‘p va si- 
fatli psixologik m a ’lum otlar yig‘iladi. A m m o, h a r qanday kuzatish 
orqali kerakli m a ’lu m otlar olinm aydi. Tegishli, z a ru r m a ’lum otlarni 
yig‘ish, aniq m aqsad asosidagi, izchil k u zatishn i talab qiladi. Bu 
u su ln in g asosiy yutu g‘i shundaki, kuzatish tabiiy sharoitda, tek- 
shiriluvchi bilm agan holda am alga o sh iriladi. B uning oqibatida tek- 
shiriluvchi hech n arsad an to rtin m a g an holda o ‘zini nam oyon qiladi. 
A m m o bu u su lnin g h am o ‘ziga xos kam chiligi bor. Bu kam ch ilik
11

---

shundan iboratki, tekshiruvchi uchun kerak bo'lgan ruhiy jarayon lar 
haqidagi m a’lum otlar ko'p vaqt talab qilishi m um kin. L ekin kuza- 
tish m uddati ortgan sari olinayotgan m a’lum otlar ko'payib boradi. 
Uzoq m uddatli kuzatishlar turli yoshdagi bolalarning nutq, tafak­
kur, hissiyot, qiziqishlar, x arakter xislatlari, qobiliyatlarini tekshirish 
vaqtlarida olib boriladi. Bunday uzoq m uddatli tekshirish natijalari 
m axsus kundaliklarda qayd etib boriladi. K uzatish vaqtlarida bola­
larn in g sog'lig'ini, kayfiyatini, o'zin i his qilishini, charchaganlik 
darajasini inobatga olish talab etiladi.
Psixologik m a’lum otlar yig'ishda tajriba usuli keng qo'llaniladi. Bu 
usulning qulayligi shundan iboratki, tajriba o ‘tkazuvchi uchun kerak 
b o ig an ruhiy jarayonlar haqidagi m a’lum otlar qisqa m uddatlarda 
qo'lga kiritiladi. Bu usulning afzalligi ham shunda. A m m o, tajriba 
vaqtida tekshiriluvchi bola har doim ham o‘zini erkin tutm aydi. Bola 
iym anib, uyalib, tortinib turadi. Buning natijasida bola o'zini to la
nam oyon etmaydi. Bola o'zin in g ustida tekshirish olib borilayotgan- 
ligini bilgani uchun ham , tekshiruvchi uchun kerakli ruhiy jarayonlar 
haqidagi m a’lum otlar to'liq bo'lm asligi m um kin. Tajriba usuli o'z 
navbatida tabiiy va laboratoriya tajribalari turlariga bo'linadi.
Psixologik m a’lum otlar suhbat usuli orqali ham yig'iladi. Bola bi­
lan suhbat qilish jarayonida tajriba o ‘tkazuvchi uchun kerak b o ig a n
m a’lum otlar yig'ib boriladi. Suhbat m a’lum bir m aqsadga qaratilgan 
va savollar m avzuga oid tayyorlanishi kerak.
A nketa usulining m ohiyati shundan iboratki, kerakli m a’lum otlar 
bolalarga m a’lum savollarni o'z ichiga olgan an k etalar tarqatish 
orqali olinadi. Bolalar qisqa m uddatda javob beradilar. A n ketalar 
tarqatib m a’lum otlar yig'ishning afzalligi, yutug'i shundaki, qisqa 
m uddatda jud a ko'p bolalarni tekshirish m um kin.
Shuni qayd etish o'rinliki, keyingi yillarda test usuli keng qo'llanila 
boshlandi. «Test» inglizcha so 'zbo'lib «tekshirish», «sinash» m a’nolarini 
bildiradi. Maxsus topshiriqlar tizim idan iborat b o ig an eksperim en- 
tal tekshirishdir. Test usuli chet ellarda ayniqsa keng qo'llaniladi. Bu 
usulning afzalligi shundaki, qisqa vaqtda, om maviy tarzda juda ko'p 
tekshiriluvchilarni tekshiruvdan o'tkazish, olingan m a’lum otlarni 
m atem atik tahlil qilish m um kin. Test usulini qo'llash uchun alohida, 
m axsus sharoitlar, texnika jihozlari har doim ham talab etilm aganligi
12

---

sababli, bu usulni qo‘llash birm uncha oson kechadi. Testlar m azm u- 
niga, tuzilish shakliga ko‘ra: individual, guruhli, harakat ham da in- 
tellektual qobiliyat va boshqa turlarga ajratiladi.
O ligofrenopsixologiya fani usullariga y u qorid agilar bilan birga 
bola va o 'q u v chilar ijodiy faoliyat m ah su lo tlarin i psixologik tahlil 
qilish ham kiradi. Asosiy e’tib o rn i faqatgina m eh n at m ahsulotlarini 
ta h lil qilishga qaratilad i, shu bilan birga faoliyatni ham kuzatish dar- 
kor. M ehnat natijalariga qanday erishilgan 1 igini ham aniqlash talab 
etiladi. Shuni alohida ta ’kidlab o ‘tish o ‘rin lik i, ju d a ko‘p hollarda 
alohida bir usul q o ‘llanib q o lin m asd an , balki b ir nech ta usullardan 
foydalanish tavsiya etiladi. B unday holat oling an m a ’lum otlarning
yanada ishonchli, obyektiv bo'lishiga xizm at qiladi.