Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Disgrafiya 
yoki 
agrafiya. 
Yozuvning buzilishi yoki butunlay 
bo‘lmasligi, og'zaki nutqn ing rivojlanmaganligi disgrafiyaning 
asosiy belgilaridir. Yozuv jarayonida ishtirok etuvchi analizatorlar- 
dan birining jarohatlanishiga qarab, disgrafiyaning akustik, m o ­
tor, optik, ideom otor turlari farqlanadi. A kustik disgrafiya eshitish 
a nalizatorining buzilishi natijasida eshitish diqqati, eshitish idroki, 
tovush analizi va sintezining rivojlanmay qolganligi natijasida y u ­
zaga keladi. Bolalar talaffuz jih a td a n o'xshash tovushlarni, jarangli 
va jarangsiz undosh tovushlarni ajrata olmaydilar, h arflarni tash- 
lab ketadi^ar, o 'rn in i a lm ashtiradilar yoki qo'shib yozadilar. Optik 
disgrafiyada ko'rish analizato rin in g jarohatlanishi natijasida ko'rish 
idroki, ko'rish analizi va sintezi, fazoviy tasavvurlar shakllanm agan 
bo'ladi. Optik disgrafiyada yozilishi jih a td a n o'xshash harflar bir- 
biri bilan almashtiriladi (m — 1, n — i, t — p, s — o, b —d, 1 — d, 
к — i va h.k.). Optik disgrafiyaning bir ko'rinishi oynavon xat- 
dir. M otor disgrafiyada nutqni harakatlantiruvchi analizatorning 
buzilishi talaffuz kam chiliklariga olib keladi. Ideom otor disgrafiya 
shakllangan yozuv m alakalarining bosh miya travmalari natijasida 
yo'qolishidir. Disgrafiyani b a rta ra f etishda og'zaki nutqdagi kam- 
chiliklarni tuzatish, o'qish va yozishni rivojlantirishga oid maxsus 
m ashqlar olib boriladi.
D isleksiya 
(aleksiya) — bosh miya yarim sharlari qobig'idagi 
ba’zi nerv m ark a zla rin in g zararlanishi yoki yetarli rivojlanm agan­
ligi natijasida o'qish jara y o n in in g buzilishi. Disleksiyaning quyidagi 
turlari farqlanadi: fonem atik, optik, sem antik, agra m m a tik, taktil,
159

---

mnestik. Fonem atik disgrafiya eshitish qobiliyatining rivojlanmay 
qolganligi sababli vujudga keladi. Disgrafiyaning bu shaklida b o ­
lalar bir necha yil davomida to'g'ri o'qishni o'zlashtira olmaydi­
lar. Ayrim harflarni qiyinchilik bilan o'zlashtirsalar-da, bo'g'inlab 
o'qiy olmaydilar yoki o'qish paytida qo'pol xatolarga yo'l qo'yadilar. 
Optik disgrafiya ko'rish analizi, sintezi va fazoviy tasavvurlarning 
shakllanm aganligida namoyon bo'ladi. Optik disgrafiyada h a r f va 
tovush o'rtasidagi bog'lanish buzilgan bo'ladi, o'xshash harflar yo­
zuvda alm ashtiriladi (m — n; yozma — m — 1, i — sh, t — p, 
b — d, ham da bosma P — N, N — I, S — О va h.k.). Sem antik 
disgrafiya nutqning leksik-grammatik tom oni rivojlanmaganligi tu - 
fayli yuzaga keladi va o'qilgan m atnn i idrok qila olmaslik va gapirib 
berolmaslikda namoyon bo'ladi. A g ra m m a tik disgrafiya nutqning 
g ram m atik buzilishi natijasida sodir bo'ladi. Taktil disgrafiya ko'r 
bolalarda kuzatiladi. M nestik disgrafiya m nestik jarayonlarn ing b u ­
zilishi tufayli kelib chiqadi. Ish usullari disgrafiyaning turiga qarab 
tan lan adi va logopedik m ashg'ulotlar jarayonida tuzatib boriladi.
Psixologik-pedagogik tasnif logoped ishining amaliy ehtiyojlari 
hisobga olingan holda tuziladi. Bu ta sn if avvalambor psixologik- 
lingvistik m ezonlar asosida nutq sim ptomatikasini aniqlashga q ara­
tilgan bo'ladi. Bu tasnifda nutqning qaysi kom ponentlari va qay 
darajada buzilganligi hisobga olinadi, bu esa nutq buzilishlarining 
quyidagi g uruhlarini farqlashga imkon beradi:
1) nutqning fonetik buzilishlari — bitta tovush yoki bir nechta 
tovushlarning talaffuzda buzilishi;
2) nutqning fonetik-fonematik buzilishlari — bu yerda nutqning 
fonetik jihatlari bilan birga fonematik jarayonlarning ham rivojlan­
may qolganligi kuzatiladi;
3) nutqning to'liq rivojlanmaganligi (I, II, III, IV darajalari) — 
bunda til tiz im ining barcha komponentlari (leksika, gram m atika, 
fonetika va fonematika) buzilgan bo'ladi;
4) duduqlanish. Bunda nutqning kom m unikativ (aloqa o'rnatish) 
funksiyasi buziladi.
Psixologik-pedagogik diagnostika o'tkazilganidan keyin, nutq 
kam chiliklarining xulosalari ikkala ta sn if asosida quyidagi tartibda 
keltiriladi.
160

---

1. N u tqn in g to'liq rivojlanmaganligi (1 daraja). M otor alaliya.
2. N u tq n in g to'liq rivojlanmaganligi (1 daraja). Sensor alaliya.
3. N u tqn ing to'liq rivojlanmaganligi (I daraja). Aniq ifodalan- 
m agan soxta bulbar dizartriya.
4. N u tq n in g to'liq rivojlanmaganligi (1 daraja). M otor alaliya, 
duduqlanish.
5. N u tq n in g to'liq rivojlanmaganligi (1 daraja). Sensom otor ala ­
liya.
6. N u tqn in g to'liq rivojlanmaganligi. Bolalar afaziyasi.
7. N u tq n in g to'liq rivojlanmaganligi (II daraja). A niq ifodalan- 
m agan soxta bulbar dizartriya.
8. N u tq n in g to'liq rivojlanmaganligi (11 daraja). M otor alaliya.
9. N u tq n in g to'liq rivojlanmaganligi (II daraja). M otor alaliya, 
duduqlanish.
10. N u tq n in g leksik-grammatik rivojlanmaganligi. M otor alali- 
yadan chiqish.
11. N u tq nin g fonetik-fonematik buzilishi. A niq ifodalanm agan 
soxta bulbar dizartriya.
Y2.
N utqning fonetik-fonematik buzilishi. Ochiq organik r in o ­
laliya.
13. N utqning fonetik buzilishi. Funksional m otor dislaliya.
14. N u tq n in g fonetik buzilishi. Ochiq organik rinolaliya.