Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Egosentrik nutq 
od a m n in g o'ziga qaratilgan bo'lib, uning amaliy 
faoliyatini boshqaradi va nazorat qilib boradi. L.S.Vigotskiyning 
fikricha, u genetik jihatd an tashqi (kommunikativ) nutqqa borib 
taqaladi h a m d a un ing qisman interiorizatsiyasidan yuzaga keladi. 
Egosentrik nutqni tashqi nutqdan ichki nutqqa o'ziga xos o'tish 
bosqichi deb hisoblash m um kin.
Daktil 
yoki 
im o-ishorali nutq 
surdopedagogikada kar bolalarni 
nutqqa o'rgatishda qo'shim cha nutqiy vosita sifatida, shuningdek, 
karlarning ham da karlar bilan eshitadigan kishilarning o'zaro alo- 
qaga kirishish vositasi sifatida qo'llanadi.
Nutq buzilishlari deganda turli kasalliklar oqibatida tarkib top- 
gan nutqning buzilishi (kattalarda) yoki bolalar nutqining normal 
rivojlanishidagi buzilishlar tushuniladi. Nutq faoliyati norm al rivoj­
lanishi uchun miyaning barcha qismlari va tuzilm alari saqlangan 
va sog' bo'lishi lozim. Eshitish, ko'rish va m otor analizatorlaridagi 
periferik va markaziy b o'lim larining shikastlanishi esa nutqning 
u yoki bu buzilishlarini keltirib chiqaradi (A. M itrinovich-M od- 
jiyevska; K.P. Bekker, M.Sovak; N .M .A satiani, L.l.Yuelyakova, 
N .A. Vlasova va b.; L.S. Volkova, R.l. Lalayeva, Y.M. Mastyukova).
Logopediyada nutq normalari va un in g buzilishi tushunchasini 
farqlash muhimdir. Nutq normasi deganda, nutq faoliyati jarayoni- 
dagi til ishlatilishining um um iy qabul qilingan variantlari tushuni-
154

---

ladi. N u tq ning normal faoliyati holatida un in g psixofiziologik mexa- 
n izm lari saqlangan bo'ladi. Nutq buzilishlari gapiruvchi shaxsning 
m a ’lum til m uhitida qabu] qilingan, nutq faoliyati norm al holda 
ishlayotgan psixofiziologik m ex a n izm larin in g zaiflashuvi bilan 
bog'liq holda til norm a larid a n chetlashuvi bilan belgilanadi. Kom - 
m unikativ nazariya nuqtayi n a z arid a n qaraganda, nutq buzilishlari 
bu aloqa vositasining buzilishidir. 
.
N utq buzilishlarining m u rak k ab strukturasini anglash, ular­
n in g birlamchi va ikkilam chi ko'rin ish larin i, keyin esa korreksion 
va terapevtik yordam usullarini aniqlash ishlarini faqatgina nutq 
buzilishlarining tasnifi asosida am alga oshirish m um kin.
Uzoq vaqt davom etgan k uzatishlar va tadqiqotlar asosida hozir- 
da nutq buzilishlarining ikkita asosiy tasnifi ishlab chiqildi: klinik- 
pedagogik va psixologik-pedagogik.
N utq n ing klinik-pedagogik tasnifida klinik sindrom lar logope- 
dik korreksiyalash yo'li bilan tuzatilishi lozim bo'lgan buzilishlar 
bilan o'zaro aloqada ko'rib chiqiladi. Bu tasnifda nutq buzilish­
larining quyidagi turlari farqlanadi: dislaliya, rinolaliya, rinofo- 
n iy a ' disfoniya, dizartriya, alaliya, afaziya, disgrafiya va disleksiya, 
duduqlanish.
D islaliya 
deb tovushlarning buzilgan talaffuziga aytiladi. Disla- 
liyaning ikki xil turi mavjud: m exanik dislaliya va funksional disla­
liya. Periferik nutq apparatida yuz beradigan ana to m ik o'zgarishlar 
natijasida yuzaga keladigan talaffuz kam chiliklari m exanik dislaliya 
deyiladi. Oilada ikki tillilik, som atik holatlar, nutqiy faoliyatning 
noto'g'ri yo'lga qo'yilganligi natijasida funksional dislaliya vujudga 
keladi. Dislaliya logopedlar to m o n id a n tovushlar ustida ishlash j a ­
rayonida b a rta ra f etiladi.