Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Shaxsning ruhiy rivojlanishida biologik va ijtimoiy omillarning
o‘rni. 
Ilmiy m anbalarda inson shaxsi ikkita omil ta ’sirida rivojlani­
shi ko'rsatib o'tiladi. Ulardan birinchisi biologik om illarning t a ’siri 
bo'lsa, ikkinchisi, o dam tug'ilib o'sadigan tashqi ijtimoiy m uhitn ing 
t a ’siridir. Bu o 'rin d a odam ga uzoq m uddat davomida sistemali be-
140
N

---

riladigan ijtimoiy t a ’lim -tarbiyaning t a ’sirini h a m alohida ko'rsatib 
o'tish lozim.
Bola organizm i o'sib, kamolga yetib boradi. O rganizm ning ayrim 
a ’zolari o'sadi va rivojlanib boradi. Shu a ’zolarning sifati o ‘zgaradi. 
Nerv sistemasi taraqqiy etib,- ch iniqib boradi. M asalan, bola bir 
voshga to'lguncha bosh m iyasining og‘irligi ikki m arta oshadi. 
To'rt-besh yoshlarga yetganda bosh miya og'irligi uch m arta o sha­
di. M iyaning o'sishi yigirma yoshgacha, b a ’zan undan keyin ham
davom etadi. Bola shartsiz reflekslar bilan tug'iladi, a m m o hayoti- 
ning birinchi oyidayoq shartli reflekslar asosida tashqi t a ’sirlar tu- 
l'ayli shartli reflekslar ham vujudga kela boshlaydi. Bola bir yoshga 
to'lib, ikkinchi yoshga qad am qo'yganda, bosh miya po'stlog'ining 
faqat o dam ga xos bo'lgan yuksak funksiyasi tarkib topadi. I.P. Pavlov 
bu funksiyani «ikkinchi signal sistemasi» deb atagan edi. I.P.Pav- 
lovning t a ’limotiga ko'ra ikkinchi signal sistemasining m exanizm - 
lari — tafakkur ham da og'zaki va yozma nutqn ing nerv-fiziologik 
negizi hisoblanadi.
Bolaning rivojlanib va takom illashib borayotgan nerv sistemasi, 
ju m la d a n , bosh miyasi taraqqiy etayotgan o d a m psixikasining m od- 
diy substrati (asosi)dir. A m m o organizm o'sishining o'zi hali odam
shaxsini, undagi psixik hayot m az m u n i va form alarini belgilab ber- 
maydi. Bola tayyor bilim va m ah o rat, tasavvur va qobiliyat, tayyor 
havas va xarakter bilan tug'ilmaydi. O rga niz m nin g o'sishiga bog'liq 
bo'lgan psixik hayot imkoniyatlari haqiqatan yuzaga chiqishi uchun 
bola fiziologik jihatdan o'sibgina qolmay, ijtimoiy m uhitda, o d a m ­
lar orasida yashashi va kamolga yetishi kerak.
O rg an izm o'sishi bilan, ju m la d a n , nerv sistemasi o'sishi bilan 
psixik hayot m azm u ni va fo rm a la rin in g rivojlanishi uchun im - 
koniyat vujudga keladi, xolos. Bu im koniyat esa o d a m n in g ijtimoiy 
m u hitda yashashi va rivojlanishi jarayonida amalga oshadi. O dam
nafaqat biologik zot sifatida, balki avvalambor ijtimoiy zot sifatida 
kamolga yetadi. Zero har bir o d a m n in g ongi faqat muayyan ijtimoiy 
m uhitd a kamol topadi. Bola tug 'ilg an paytidanoq muayyan ijtimoiy 
hayot sharoitida tarkib topgan ijtimoiy m unosabatlar sharoitida, ijti­
moiy ong formalari qaror topgan bir sharoitda bo'ladi, bola m ehnat 
sharoitining t a ’sirida va atrofdagi kishilar bilan aloqada bo'ladi.
141

---

G o'd ak va kichik yoshdagi bolaning o ‘zi m ehnat jarayonida 
ishtirok etmaydi, albatta. A m m o u m ehnat sharoitida yashaydi va 
o'sadi. Bolaning atrofini ijtimoiy ishlab chiqarish mahsuli bo'lgan 
narsalar o'rab turadi, 
11
kattalarning m ehnat samaralaridan foyda- 
lanadi, katta yoshdagi kishilar bola uchun m ehnat qiladilar, so'ngra 
bola voyaga yetib, o'zi ham m ehnatning biron turiga kirishadi, 
m ehnatga biron munosabatda bo'ladi.
Xuddi shuningdek, bola tug'ilgan kuniyoq tilga kirmaydi. A m m o
boshqa kishilar bolaning oldida unga murojaat qilib so'zlaydilar. 
Bola so'zlashuvchilar orasida o'sadi, so'ngra bola m a ’lum yoshga 
yetgach, tilga kirib, so'zlashadigan bo'ladi. O'sayotgan bola tiIni 
bilib oladi, tilning yordami bilan ajdodlarning to'plagan moddiy va 
m a ’naviy tajribasini bilib oladi, ayni vaqtda o'zining psixik kuchlari 
ham kamolga yetadi.
Har bir bolaning ongi o'zgaruvchi muhit ta ’sirida kamol topadi. 
Shu sababii konkret muhitga qarab, o'sayotgan odam ongi ham har 
xil tarkib topadi va rivojlanadi.
Yosh va individual xususiyatlar sensor, m nem ik, verbal va 
mantiq-psixofiziologik funksiyalarning dinamikasi ham da orga- 
nik ehtiyojlar tuzilishini belgilaydi. Yuqoridagi sifatlar rivojining 
m uhim shakli ontogenetik evolutsiyadan iborat bo'lib, ular filo- 
genetik dasturga asoslanib faoliyat ko'rsatadi. Yosh va individual 
o'zgaruvchanlik insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti t a ’siri 
ostida har xil ko'rinishda namoyon bo'ladi. Individning dinam ik 
xususiyatlariga shaxsning ijtimoiy sifatlari t a ’sir etib, uning indi­
vidual o'zgaruvchanligi om ilini kuchaytiradi.
lnsonni shaxs sifatida tavsiflashning m u h im jihati uning d i­
nam ik xususiyatlari bo'lib, jamiyatdagi m aqom i (iqtisodiy, siyosiy, 
huquqiy, mafkuraviy, ya’ni uning jam iyatda egallagan o'rni) orqali 
ifodalanadi. M aqom negizida doimiy o'zaro aloqalar tizimi yotadi. 
Shaxsning ta ’rifi xulq motivatsiyasi xijsusiyati va ijtimoiy fe’l-atvor 
tuzilishini belgilab, uning tarkibidan ikkilamchi alom atlar sifatida 
joy egallaydi. Shaxsning birlamchi va ikkilamchi sifatlarining o'zaro 
t a ’sirini birlashtiruvchi yuksak samara tarzida inson xarakteri va 
mayllari yuzaga keladi. Insonning jamiyatdagi hayot yo'li va ijtimoiy 
tarjimayi holi uning shaxs sifatida rivojlanishining asosiy shaklidir.
142
V

---

Individ, shaxs va subyektning rivojlanishini o ‘rganishda quyidagi 
holatlarga e ’tibor qilish zarur:
— inson rivojining asosi hisoblangan om illar va shart-sharoit- 
lar (ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, pedagogik va 
yashash muhiti omillari);
— insonning o'ziga taalluqli asosiy tavsiflar, uning ichki qo- 
nuniyatlari, m exanizm lari, evolutsiya bosqichi, barqarorlashuvi va 
involutsiyasi;
— inson bur butun yaxlit tiz im n in g asosiy tarkibiy qismi ekan- 
ligi, ushbu tarkibiy qism larning o'zaro aloqalari, shaxsning tashqi 
t a ’sirlarga javobi va m unosabati, taraqqiyot jarayonida ularning ta- 
komillashuvi va h.k.
O d a m n in g m uayyan m aqsadga yo'naltirilgan ijtimoiy foydali 
faoliyati jarayonida hayotiy z a ru r m exanizm lar va ongli faoliyat­
ning funksional tizim jarayonlari yuzaga keladi. A na shular tufayli 
o d a m bilim larni, k o 'n ik m a va m alakalarni, ijtimoiy tajribalarni 
o'zlashtiribgina qolmay, balki o'zin in g idroki, tafakkuri, xayoli, 
hissiyotlari va irodasini, bir so'z bilan aytganda, voqelikka bo'lgan 
ongli m unosabatini h a m d a o'z harakatlari va xulq-atvorining m o- 
tivlarini tarkib toptiradi. M a n a shu jarayonda t a ’lim va tarbiya 
yetakchi o 'fin egallaydi.
M a ’lumki, t a ’lim -tarbiya inson ongini shakllantiradi, uning 
dunyoqarashi, e ’tiqodi, hayotga bo'lgan munosabatini tarkib t o p ­
tiradi. Shuni aytib o'tish kerakki, bola shaxsining tarkib topishiga' 
t a ’lim -tarbiyaning ta ’siri deganda albatta birinchi navbatda tarbiya 
muassasalarida, ya’ni bog'cha, m aktab, internat, litsey va kollejlarda 
beriladigan ta ’lim -tarbiya tushuniladi.
Shunday qilib, psixologiya tarixida shaxs rivojlanishi va tak o- 
m illashuvini harakatlantiradigan kuchlar va m anb a masalasini hal 
etishning ikkita yo'nalishi mavjud bo'lgan. Ular biologik va ijtimoiy 
konsepsiyalari nom ini olgan.
Biologik konsepsiya inson shaxsining rivojlanishi biologik o m il­
lar bilan belgilanishiga asoslanadi. Shuning uchun h am shaxsning 
rivojlanishi ichki sabab natijasida (o'z-o'zidan) sodir bo'lish xususi- 
yatiga egadir. Ijtimoiy konsepsiyaga ko'ra shaxs tevarak-atrofdagi 
ijtimoiy m u h itnin g bevosita t a ’sirida rivojlanib boradi.
143

---

т
Shunday qilib, biologik va ijtimoiy konsepsiyalar shaxs rivojla- 
nishining qonuniyatlarini tushunib yetishga asos bo'ladi. Unisi ham, 
bunisi ham psixik rivojlanishning harakatlantiruvchi kuchlarini 
aniqlab beradi.
Yuqorida biz shaxsning m e ’yorda rivojlanish qonuniyatlariga 
to'xtaldik. Quyida rivojlanishda turli chekinishlar, nuqsonlar, bu ­
zilishlar kuzatilgan holatlarni ko'rib chiqamiz. Bunday holatlar 
«dizontogenez» nomi bilan ataladi.