Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

8.1. Normal va nuqsonli rivojlanishning umumiy va o‘ziga xos
qonuniyatlari
Rivojlanish - falsafiy kategoriya sifatida. Prezidentimiz 1.A. K a ­
rimov: «Ta’lim ning yangi modeli jariiiyatda mustaqil fikrlovchi er- 
kin shaxsning shakllanishiga olib keladi. O 'zinin g qadr-qim m atini 
anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq m aqsad­
ga ega bo'lgan insonlarni tarbiyalash imkoniga ega bo'lamiz» 
deb ta ’kidlagan edilar. 0 ‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim
138

---

to'g‘risida»gi Q onu n i va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da bu- 
gungi k u n d a shaxs tarbiyasiga jiddiy e ’tibor qaratilm oqda.
Bolalar m ak tab yoshiga yetgach, shaxs shakllanishining yangi 
m az m u n i boshlanadi. Kichik m aktab yoshi, o'sm irlik yoshi va kat­
ta m ak ta b yoshi davrlarida shaxs sh a kllanishining yuqori bosqichi 
namoyon bo'ladi. Inson shaxsini o'rganish masalasi bilan falsafa, 
psixologiya, pedagogika kabi fanlar shug'ullanadi. Hozirgi davrda 
inson m uam m o si aniq va ijtim oiy-gum anitar fanlarning um um iy 
tadqiqot obyektiga aylanib borm oqda. Shunga qaram asdan, bir 
to m o n d a n , insonni o'rganishda differensiatsiya hodisasi yuz ber- 
m oqda, ikkinchi tom o n d a n , inson taraqqiyotining sintetik tavsifi 
bo'yicha integratsiya holati ko'zga tash la n m o q d a . Bir qator fan­
larning tadqiqot obyekti bo'lib tu rga n insonni bir butun, yaxlit 
tarzda tasavvur etish uchun uni biosotsial va sotsiobiologik jih a td a n
o'rganish m aqsadga muvofiq. M a ’lumki, inson hayoti va faoliyati- 
ning operatsional (o'qish, operatsiya, harakat, malaka) m exanizmi 
uning ontogenezida funksional m exanizm ga o'sib o'tadi, binobarin, 
unda kom illik belgisi shakllanadi, natijada u kamolot cho'qqisining 
m uayyan darajasiga erishadi.
Inson — jam iyat — tabiat - tu rm u s h m unosabatlarini tekshir- 
gan rus olimlari S.L. Rubinshteyn, L.S.Vigotskiy, A.N .Leontev, 
B .G .A n anev od a m va ular o'rtasida h ar xil turdagi va ko'rinishdagi 
strukturaviy, funksional, fazoviy va m akoniy aloqalar tizimi mav- 
judligini t a ’kidlab o'tganlar. Birinchidan, inson u yoki bu alo­
qalar tizim iga binoan biologik m ahsu l — H om o Sapins sifatida 
o'rganiladi. Ik kinchid an, tarixiy ja ra y o nn ing h am obyekti, h am
subyekti tariqasida tadqiq etiladi. U ch in chid an, taraqqiyotning 
genetik dasturiga asoslanuvchi, m uayyan ko'lam da o'zgaruvchan 
alohida xususiyatlarga ega (individ) jo nzo t tarzida ilmiy jih a td a n
o'rganiladi. In so n n in g jam iyat ishlab ch iqarishining yetakchi tarki- 
bi, bilish, kom m unikatsiya va boshqaruv subyekti, tarbiya predmeti 
sifatida tadqiq etilishi m u h im aham iyatga ega.
O dam ga individ sifatida tavsif berishda uning yosh jih a td a n
rivojlanish bosqichlari va individual-tipologik xususiyatlariga asos- 
lanadi. H a r bir rivojlanish davri o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lib, 
ontogenetik evolutsiya bosqichlarida izchil ravishda namoyon bo'ladi
139

---

va takomillashuv jarayonida o'z ifodasini topadi. Shaxsning indivi­
dual xususiyatiga konstitutsion (lana tuzilishi, bioximik individual- 
lik) holatlar, simmetriya va asimmetriya juft retseptorlari, effektor- 
larining funksiyalari kiradi. Bu xususiyatlar va xossalar birlamchi 
hisoblanib, hujayra va molekular tuzilishning barcha darajalarida 
ishtirok etadi.
M a’lumki, odam ongining yuksak belgilaridan biri uning o'zini 
anglashidir. O'zini anglash shaxsning m uhim belgisi hisoblanadi. 
Odam o'z tevarak-atrofidagi olam ni biluvchi va shu olamga t a ’sir 
etuvchi subyektdir. Barcha idrok etiladigan, tasavvur qilinadigan 
narsalar uning uchun obyektdir. A n a shu nuqtayi nazardan olganda, 
o d am n in g o'zini anglashi subyektiv ravishda o'zini «men» deb his 
qilishida ifodalanadi.
O d a m ijtimoiy zot b o 'lg anligid a n unga o'zligini anglash q o ­
biliyati xosdir. Faqat ijtimoiy hayotda, o'zga kishilar bilan q ila ­
digan turlicha m u n o sa b a tla rd a o d a m n i n g o 'z in i anglashi, o 'z in i 
«men» deb bilishi vujudga keladi va taraqqiy etadi. O d a m o 'z in i 
alo hid a shaxs sifatida kim deb bilishi, o 'z in in g o 'tm is h i va kela- 
jagin i anglashi, o 'z h u q u q va b u rch la rin i anglashi va, nihoyat 
o 'z in in g fazilat h a m d a k a m c h ilik la rin i anglashi o 'zini anglashiga 
kiradi.
lnson ning rivojlanishida, uning shaxs sifatida tarkib topishida 
biologik va ijtimoiy om illar m u h im o'rin tutadi. Inson shaxsi- 
ning tarkib topishiga ta ’sir qiluvchi kuchli omil uning o'zi orttir- 
gan tajribalarni t a ’lim-tarbiya orqali bolalarga berilishidir. Shunday 
qilib, inson shaxsi jud a m urakkab psixologik kategoriya bo'lib, u 
kishining individual hayoti davomida m a ’lum konkret om illarning 
t a ’siri ostida sekin-asta tarkib topadi.
Shunday qilib, insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlari- 
ning tarkib topishida biologik ham da ijtimoiy m uhit va tarbiyaning 
roli hal qiluvchi ahamiyatga egadir. 
-