|
Savol va topshiriqlar
1. Tasavvur tushunchasi m ohiyatini izohlang.
2. K ar o'quvchilarning ijodiy tasavvuri xususiyatlarini tavsif-
lang.
3. Kar o'quvchilarning ijodiy tasavvurini o'rganish natijalari
haqida gapirib bering.
4. Kar o'quvchi shaxsini tarbiyalashda tasavvur qanday o'ringa
ega?
5.5. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarning
xayol xususiyatlari
«Xayol — mavjud tasavvurlar asosida yangi obrazlarning
yaratilishidan iboratdir, psixik aks ettirish jarayonlaridan biri. U
ixtiyorsiz va ixtiyoriy, ijodiy xayol turlariga ajratiladi»1. «Xayol yoki
fantaziya, tafakkur kabi, yuksak bilish jarayonlari qatoriga kirib,
kishining o ‘ziga xos ijobiy harakatlariga ega bo'lgan faoliyatlarida
namoyon bo'ladi. M e h n atn in g tayyor natijasini xayolga keltirmay
turib, ishga kirishib bo'lmaydi. Fantaziya yordam ida kutilayotgan
natijani tasavvur qilish inson m eh n atin ing hayvonlar instinktiv
faoliyatidan tub farqidir»2 - deb t a ’kidlangan darslikda. Xayolning
psixik jarayon sifatida birinchi va m u h im vazifasi sh u n d a n iboratki,
u m ehn atn i boshlashdan oldin uning natijasini tasavvur qilish im
konini beradi. Xayol faol va passiv bo'lishi m u m k in . Ixtiyoriy va
ixtiyorsiz tarzda amalga oshishi, yuzaga kelishi m u m k in . Qayta
tiklovchi, ijodiy xayollar h am bor. Xayolni yuksak, xohlagan turi
orzudir. N uqsonli bolalarda xayol, ayniqsa, yosh bolalarda o'ziga
xos xususiyat, ko'rinishga ega. Eshitish qobiliyati buzilgan bola
lardagi xayolning o'ziga xosligi ulardagi og'zaki nutq va mantiqiy
tafak ku rin ing kechikib shakllanishi bilan uzviy bog'liq. Ko'rish
tasavvurlari har doim h am kerakli darajada tahlil etilmaydi. Shu
sabab ular to m onidan yangi predm etlar tahlili qiyosiy amalga o sha
di. Dem ak, nuqson: ko'rishm i, eshitishmi, aqliymi, nutqm i baribir
xayol jarayonlarining kechishiga, shakllanishiga, rivojiga o'z sal
biy t a ’sirini o'tk az m ay qolmas ekan. Bu deyarli isbot, tushunti-
rish talab etilmaydigan haqiqatdir. Lekin, bu taassurotlarni qancha
erta, muvaffaqiyatli korreksiyalasak o'quvchilarda xayol jarayo n
lari shunchalik tez va to'liq rivojlanishi m u m k in. Bu jarayo n nin g
tafakkur bilan cham barchas bog'liqligini e ’tiborga olsak, masala-
ning mohiyati yanada tezroq ravshanlashadi. Bu m avzuda albat-
ta, O.I. Skoroxodovaning «Как я в о с п р и н и м а ю , п ре д ст а вл я ю и
п о н и м аю о к р у ж а ю щ и х мир» (— М.: 1972) kitobini tahlil etish
darkor. Ayniqsa, kitobning ko'r, kar kishi to m o n id an «dunyoni»
1 П си х о л о ги я к и с к а ч а и зо х л и лугат. — Т.: 1998 й и л . 4 0 -б ет.
2 А.В. П е т р о в с к и й . У м у м и й п с и х о л о ги я . — Т.: 1992 й и л , 381-бет.
94
qanday tasavvur etish to'g'risidagi qism lar c h u q u r o'rganilm og'i
darkor.
Xayol shaxsning intilishi, talablari bilan ham belgilanadi.
Ko'rgan, eshitgan, bilgan narsalar obrazlari xotiram izda saqlanadi.
Kerak vaqtda bularni tiklash-imiz m um kin. Bu jarayon xotira obraz
lari sifatida jo nlan ad i. Yoki, tasavvurlar shaklida ko'z oldimizga
keladi. Xayol obrazlari tasavvur obrazlaridan o ‘ziga xos tomonlari
bilan ajralib turadi. Tafakkur va xayol oralig'ida uzviy, mantiqiy
birlik, bog‘liqlik bor. A m m o , o'ziga xos farqlari h a m bor. Bular
ni ajrata olish darkor. Inson biror m urak k ab m u a m m o n i yechishi
talab etilganda tafakkurga m urojaat etadi. Bunday natijalarga eri-
shish yo'llari mavjud bo'Isa, tafak k ur orqali biz tafakkurdan ko'ra
xayol kuchiga tayanam iz. Xayolning rivojlanishi konkret ko'rgazma
obrazlardan m avhum tu sh unchalar orqali yangi xayol obrazlari ijod
qilish tarzida am alga oshirib boriladi.
M a ’lumki, nutq m avhum tafakk u r rivojida alohida, m u h im o ‘rin
egallaydi. A.S.Vigotskiy m a ’lumotlariga ko'ra, nutqi zararlangan
bolalarda xayol jarayonlari ham izdan chiqar ekan. Bu toifa bolalar
ko'chm a m a ’nodagi so'zlarni h a m qiyinchilik bilan o'zlashtiradilar,
kam chiliklar bilan egallashlari suhbatda, ularxayollari h am m e ’yoriy
shakllanishdan chetga chiqar ekan. Ixtiyorsiz xayolga m a ’lumki,
tush ko'rish va turli gallutsinatsiyalar misol bo'la oladi. Ta’kidlab
o'tish o'rinliki, no rm al eshitadigan bolalar bilan eshitish qobiliyati
buzilgan bolalar chizgan suratlar orasida h am m a ’lum farqlar mav
jud. Ajablanarli joyi shundaki, tasvirlangan suratlardagi predm etlar
soni jihatidan norm al eshituvchi bolalar orqada ekanlar. Ranglarni
berishda karlar o rqada qolganlar. Eshitishida nuqsoni bo'lgan b o
lalar suratlari sinflar yuqorilashgan sari norm al bolalar suratlariga
yaqinlashib borar ekan. M ualliflar eshitish qobiliyatlari buzilgan b o
lalardagi ijodiy xayol xususiyatlari borasida turli xil fikr bildirganlar.
Ayrimlari hatto ijodiy xayolni tasavvur bilan almashtirganlar. Esh i
tish analizatorining zararlanishi oqibatida bu bolalarning tashqi du-
nyoni aks ettirish faoliyati, ijtimoiy m uhit h am bu toifa bolalar shax-
sining m uk am m a l shakllanishiga salbiy t a ’sir etar ekan. Bu bolalar
aka-ukalaridan, opa-singillaridan, y aqin-qarindoshlaridan o'ziga
nisbatan achinish hislarini sezishlari natijasida o'zlarida egosentrik
95
xislatlarni shakllantirishga harakat qilar ekan. Ularda atrofdagilar
uchun o 'zining ortiqcha kishi sifatida tasavvur paydo bo'Iib boradi.
Eshitishida nuqsoni bo'lgan bolalar xayol xususiyatlarini rivojlanti-
rishda t a ’lim jarayonida rolli o'yinlarni tashkillashtirish maqsadga
muvofiq.
Do'stlaringiz bilan baham: |
