Mashinalaridan foydalanish, texnik

partiyalarda ishlab chiqariladigan mashina va mexanizmlar Davlat sinov 
stansiyalaridan o‘tganidan so‘ng ishlab chiqarishga qo‘yiladi. 
 
24.2-§. Mashinalarining tuzukligi va buzilish turlari 
 
Mashinalarning ish jarayonida ularning asosiy foydalanish xossalari: ish 
sifati, tejamkorligi va puxtaligining o‘zgarishi yuqorida ta’kidlab o’tildi. Shunga 
ko’ra mashinalar boshlang‘ich ekspluatatsion xossalarining o‘zgarishi ish sifatini, 
tejamkorligini va mashinaning puxtaligini ta’minlay oladigan chegaralarda ruxsat 
etiladi. 
Mashinaning ish sifati va tejamkorligi ruxsat etilgan chegaralarda to‘xtab 
qolmasdan ishlaydigan holati – uning me’yoriy, ya’ni tuzukligi deb ataladi. 
Mashina me’yoriy holatining o‘zgarishi esa buzuqlik deyiladi.
Mashinalar quyidagi sabablarga ko‘ra buziladi: 
- mashinaning ishlash jarayonida detallari eyiladi. Eyilish deganda, detallar 
shakli va og‘irligining, shuningdek ular tayyorlangan material fizik va 
kimyoviy 
xossalarining 
sekin-asta 
o‘zgarishi tushuniladi. Bunday 
o‘zgarishlar o‘z navbatida qator sabablarga ko‘ra: edirilish, plastik 
deformatsiyalar, molekulyar va kimyoviy o‘zgarishlar oqibatida sodir 
bo‘ladi. Har qanday zamonaviy texnika ham bunday o‘zgarishlarning oldini 
ololmaydi, lekin mashinaga to‘g‘ri xizmat ko‘rsatib, uning me’yoriy ishlash 
vaqtini cho‘zish mumkin; 
- mashina mexanizmlarining to‘g‘ri rostlanganlik holati buziladi. Rostlash 
deganda mashinaning me’yoriy ishlashini ta’minlaydigan texnologik 
tirqishlar, burchaklar, bosimlar, temperaturalarni rostlash - zarur holatga 
keltirish tushuniladi. Mashinalarning dastlabki rostlanishlarini o‘zgarishi 
buzilishlarga olib keladi; 
- mashinaning ish sharoiti keskin o‘zgarishi natijasida o‘z ishini davom ettira 
olmaydigan holatga tushib qoladi. Masalan, g‘alla yig‘ish kombaynida
yanchish 
barabaniga 
somon-poxollar 
yoki seyalkalarda urug‘larni
o‘tkazgichlarga tiqilib qolishi. Mashinalarning ishidagi bunday buzuqlik 

---

200 
ochiq buzuqlik deyiladi. Mashinalarning texnik jihatdan to‘g‘ri foydalanish 
nuqsonlarning oldini oladi va mashinalarning me’yoriy holatda bo‘lishini 
ta’minlaydi. 
Buzilish mashina ish qobiliyatining to‘liq yoki qisman yo‘qolishiga olib 
keladi. Buzilish - bu mashinaning me’yoriy ishini tavsiflovchi asosiy 
parametrlarning o’zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan hodisadir. Mashina ishlay 
olmaydigan holatga kelganda ochiq buzilishi sodir bo‘ladi, mashina ishlaydi, lekin 
o‘zinig asosiy vazifasini bajara olmaydigan holati - noaniq buzilish deyiladi. 
Asosiy (kapital) ta’mirlashni talab etgan buzuqlik (xizmat muddati 
tugallangandagi) resurs buzilish deyiladi, qolgan barcha buzilishlar noresurs 
buzilish deb ataladi. Buzilishlar sodir bo‘lish sabablariga ko‘ra o‘ziga xos uch 
turga ajraladi: ishqalanib moslanish, birdaniga va eyilish sababli sodir bo‘ladigan 
buzilishlar. Bunday buzilishlar o‘zining fizik mohiyatiga va ularni bartaraf etish 
hamda oldini olish usullari bo‘yicha farqlanadi. 
Ishqalanib moslanishdagi buzilish mashinalarning chiniqtirish davrida sodir 
bo‘ladi. Bunday buzilishga mashinada nuqsonli elementning mavjudligi, 
mashinani yig‘ish texnologiyasining buzilganligi, o‘rnatish xatolari, shuningdek 
detallar sirtida toza ishlov berilganligiga qaramay, g‘adir-budirliklarning borligi 
sabab bo‘ladi. 
Birdaniga buzilish yuklamaning ruxsat etilgandan birdaniga kutilmaganda 
oshib ketishi sababli sodir bo‘ladi, bunda mashina qismlari sinishi mumkin. 
Ishqalanib moslanishdagi va birdaniga buzilishlar tasodifiy xarakterda bo‘ladi. 
Eyilishdagi buzilishlar asosan mashinaning uzoq muddat ishlaganiga va 
mashinadan foydalanish qoidalariga rioya qilinmaganligi sabali sodir bo‘ladi. 
Detal parametrining asta-sekin miqdoriy o‘zgarishi sababli bu parametr texnik 
shartlarda ko‘rsatilgan chegaralardan chiqadi. Mashina shinalarining eyilishi, 
lemex tig‘ining o‘tmaslanib qolishi va boshqalar eyilib buzilishga misol bo‘ladi. 
Bunday buzilishlar detallar va materialning eyilish va eskirishi oqibatidir. 
Demak, eyilish deganda detal parametrlarining ish jarayonida mexanikaviy, 
issiqlik va boshqa yuklamalar ta’sirida asta-sekin o‘zgarish jarayoni tushuniladi. 

---

201 
Eskirgan deganda - buyum parametrlarining ish tartibotiga bog‘liq bo‘lmagan 
jarayonlar sababli sekin-asta va uzluksiz o‘zgarishi tushuniladi.