Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti

Balansdan tashqari vositalar 
Tavakkalchilik darajasi hisobga olingan aktivlar summasi hisob-
kitob qilinganda barcha balansdan tashqari vositalar hisobga olinadi, 
ichki bozorda tuzilgan forvard, svop bitimlari, sotib olingan opsionlar 
va shunga o‘xshash boshqa (derevativ) vositalar bundan mustasno. 
Balansdan tashqari moddalarning tavakkalchilik toifasi quyidagicha 
aniqlanadi: 
•
balansdan tashqari moddaning to‘lanmagan qoldig‘i kreditni 
hisoblash omiliga ko‘paytiriladi. Olingan natija balansdan tashqari 
moddaning balans ekvivalenti bo‘lib, unga balans hisob raqamlari 
qoidalariga muvofiq tegishli tavakkalchilik darajasi belgilanadi. Agar 
balansdan tashqari vosita yoki uning qismi 4-bobda belgilanganidek 
kafolatlansa yoki garov bilan ta’minlansa, tavakkalchilik darajasini 
belgilash kontrpartnyorga emas, balki kafolat turi va tavsifiga bog‘liq 
bo‘ladi. Past tavakkalchilik omili balansdan tashqari vositaning 
Markaziy bank uchun qulay garov yoki kafolat bilan ta’minlangan 
yoki kafolatlangan ma’lum bir qismiga qo‘llanishi mumkin. 
Masalan, bank tijorat buyurtmachi nomidan 10 mln. so‘mlik 
alohida depozit hisobraqami bilan ta’minlangan moliyaviy zaxira 
akkreditivni chiqardi. Bunday akkreditivlar bo‘yicha kreditni hisoblash 
omili quyida ko‘rsatilganidek, 100 foiz miqdorida belgilanadi. Bankda 
alohida depozit hisobraqami bilan ta’minlangan balans aktivlari 0 foiz 
miqdorida balans tavakkalchiligi darajasiga ega. Balansning yakuniy 
tavakkalchilik darajasi 10 million so‘mni kreditni hisoblash omiliga 
1,00 (100 foiz) va 0 foizli tavakkalchilik toifasiga ko‘paytirish orqali 
aniqlanadi. 

---

90 
100 foizli kreditni hisoblash omili qo‘llanadigan balansdan tashqari 
moddalarga quyidagilar kiradi: 
a)
nomidan kafolatlar yoki zaxira akkreditivi berilgan bank mijozi 
bitim va boshqa majburiyatlarga muvofiq holda uchinchi tomon 
majburiyatlarni qoplashga layoqatsiz bo‘lsa, bankning uchinchi 
tomonga to‘lovlar to‘g‘risidagi yuridik jihatdan chaqirib olinmaydigan 
majburiyatlarini o‘zida aks etgan bevosita kredit o‘rnini bosuvchilar, 
jumladan, umumiy kafolatlar, zaxira akkreditivlari va boshqa shunga 
o‘xshash bitimlar; 
b)
qayta sotib olish haqidagi kelishuv yoki belgilangan shartlarda 
aktivlarni bankka qaytarish haqidagi kelishuvga muvofiq sotilgan 
aktivlar; 
v) aktivlarni kelajakda ma’lum bir muddatga sotib olish 
majburiyati. 
50 foizli kreditni hisoblash omili qo‘llanadigan balansdan tashqari 
moddalar quyidagilardan iborat: 
a)
bitim kafolatlari yoki muayyan bitimga nisbatan akkreditivlar 
singari bitimlar bilan bog‘liq majburiyatlar. Bu majburiyatlar, agar 
nomidan majburiyatlar chiqarilgan bank mijozi nomoliyaviy tijorat 
majburiyatlarini amalga oshira olmagan bo‘lsa, bankning uchinchi 
shaxsga kompensatsiya to‘lash bo‘yicha chaqirib olinmaydigan 
majburiyatlari hisoblanadi. Masalan, mol yetkazib beruvchi yoki 
subpudratchi sifatida ma’lum bir funksiya bajarilishini kafolatlovchi 
akkreditiv; 
b)
boshlang‘ich to‘lov muddati bir yildan ortiq bo‘lgan kredit 
liniyasi yoki shunga o‘xshash kelishuv singari kredit berishga doir 
majburiyatlarning bajarilmagan qismi. 
20 foizli kreditni hisoblash omili qo‘llaniladigan balansdan tashqari 
moddalar quyidagilardan iborat: 
a)
tovarlarni yetkazib berish bilan ta’minlangan hujjatli akkreditiv 
singari savdo bilan bog‘liq majburiyatlar. Ular qisqa muddatli yoki 
o‘zini-o‘zi tugatuvchi bo‘lishi kerak; 
b)
boshlang‘ich to‘lov muddati bir yil va undan kam bo‘lgan 
kredit liniyasi yoki shunga o‘xshash kelishuv singari kredit berishga 
doir majburiyatlarning bajarilmagan qismi.