Irrigatsiya va melioratsiya

3.6. Me’yoridan ortiq sug’orish va uning salbiy oqibatlari 
Ekin maydondagi tuproqning unumdorligi pasayishi odatda suv ko’p berish 
natijasida kuzatiladi. Bundan tashqari sho’r yuvishga yoki sug’orishga sarflangan 
ortiqcha suv ham hosildorlikka salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Sug’orishga berilayotgan me’yoridan ortiqcha suv ekin uchun ko’plab 
muammolar tug’diradi. Agar yetishtirayotgan ekindan mo’ljalangan hosil 
olinmasa, bu asosan ortiqcha sug’orish orqali yuzaga keladigan muammolardan 
biri deb tushinish mumkin, ammo buni oldini olish mumkin. Uni bartaraf etish 
uchun ekin maydonini ekishga to’g’ri tayyorlash, ekin talabidan kelib chiqqan 
holda suv berish kerak va buning natijasida ko’zlangan hosilni olish mumkin. 
Ekin maydoniga me’yoridan ortiq suv berilgan paytda tuproqning havo bilan 
to’lgan bo’shliqlarini(g’ovaklarni) suv egallab oladi va natijada o’simlik ildiziga 
kerakli hajmdagi kislorod yetmay qoladi. Ya’ni o’simlikdagi havo-suv-tuz-ozuqa 
tartibi buziladi. Bu hodisa tuproqda namlik me’yorining oshib ketishidan ya’ni 
zaxlanishdan dalolatdir. Bu muammo tuproqdagi mavjud ozuqa elementlarning 
kamayishiga sabab bo’ladi va o’simlikning ozuqalarni o’zlashtirishini pasaytiradi. 

---

55 
Ko’pchilik fermerlar bu muammoni juda kech anglab yetadilar. Olimlar ekinni 
sug’orish normalarini tuproqning mexanik tarkibi, sizot suvlari joylashishi, hamda 
ekin turiga qarab belgilash ekin hosildorlikkini keskin oshirishini aniqlashgan. 
Suvni ko’p berish natijasida kelib chiqadigan salbiy natijalar nimalardan 
iborat: 
1.
Sizot suvlari sathi ko’tariladi, natijada tuproqning sho’rlanishiga olib 
keladi; 
2.
Ortiqcha suvlar daladan tashlamaga chiqib ketadi va o’zi bilan hosildor 
qatlamidagi ozuqa elementlarni olib chiqib ketadi; 
3.
Sug’oriladigan maydon keragidan ortiqcha namlanib, dalaning yetilishi 
kechikadi; 
4.
Oqibatda o’simlik uchun kerak bo’lgan tuproqdagi suv-ozuqa-tuz-havo 
almashinuvi buziladi.
Dalaga sug’orish uchun berilgan suv tuproqning mexanik tarkibiga qarab 
turli darajada tuproqqa singadi. Past unumdorli tuproq namlikning tez ortib 
ketishiga moyil bo’ladi. Ko’pincha ekin maydonida og’ir vaznli texnikalarning 
ko’p harakatlanishi va yerni noto’g’ri haydash tuproq tuzilmasiga shikast 
yetkazadi. yerni namligida haydash uning kuchli zichlashishiga olib keladi. yer 
zichlanishi o’simlik ildizlari va suvning tuproqqa shimilishi uchun qiyinchilik 
tug’diradi. Ushbu muammo O’rta Osiyo mamlakatlarida tez-tez uchrab turadi. 
Tuproqda natriy tuzlarining oshib ketishi tuproqning unumdorligini pasaytiruvchi 
sabablardan biri hisoblanadi. 
Tuproq sho’rlanishi O’rta Osiyoning sug’oriladigan yerlarida keng tarqalgan 
bo’lib, bu yer osti suvlari sathining yuqori joylashganligidir. Tuproqda eruvchan 
tuzlarning yig’ilib qolishi natijasida sho’rlanish yuz beradi. Chunki mintaqaning 
yarim qurg’oqchil hududlarida yog’ingarchilikka nisbatan bug’lanishning 
yuqoriligi tuzlarning tuproq sathida to’planishiga sabab bo’ladi. SHu tufayli tuzlar 
o’simlik ildizi atrofida to’planadi va hosildorlikka jiddiy zarar yetkazadi. 

---

56 
Ushbu muammo sug’orishni to’g’ri tashkil qilish orqali bartaraf etilishi 
mumkin. Oddiy egatlab sug’orish ekin maydonida yig’ilib qolgan tuzlarni 
o’simlikning ildiz zonasi (hosildor qatlami) orqali yuvib chiqib ketadi. Biroq sizot 
suvlari sathi yuqori bo’lsa, to’plangan tuzlarni tuproqdan yuvib tashlashning iloji 
bo’lmaydi. Muammoni oldini olishning yagona yo’li sizot suvlarini to’g’ri 
boshqara bilishdir. Ya’ni dalaga ortiqcha suv berishdan qochish darkor. Chunki 
berilayotgan suv sizot suvlari sathining ko’tarilishiga sabab bo’ladi. 
Keragidan ortiqcha suv berish quyidagi salbiy oqibatlarga olib keladi:
1.
Qishloq xo’jalik ekinlarining hosildorligi kamayadi; 
2.
Ekinning bo’yi o’sib ketadi, ozuqa elementlari yuvilib ketadi; 
3.
Etishtirilgan hosilning sifati tushib ketadi; 
4.
Tuproqni meliorativ holati yomonlashadi; 
5.
Tuproq eroziyaga uchraydi; 
6.
Tuproq sho’rlanishi yuzaga keladi. 
Mavjud muammolarni oldini olish uchun quyidagilarni amalga oshirish talab 
qilinadi: 
1.
Suvdan foydalanish rejasini to’g’ri tuzish va shu asosda suv taqsimotini 
yo’lga qo’yish; 
2.
Limitdan ortikcha suv olmaslik; 
3.
Fermer va suvchilar psixologiyasini o’zgartirish; 
4.
Suvchilarni suv bo’yicha trening(seminar)larga jalb qilish; 
5.
Suvning hisob-kitob ishlarini yo’lga qo’yish; 
6.
Fermerlarga suvni tejaydigan ilg’or texnologiyalarini o’rgatish; 
7.
Tajriba almashishni yo’lga qo’yish; 
8.
Suv yetkazib berish xizmatiga haq to’lashni joriy qilish; 
9.
Sug’orish dalasini tekislashda dala nishobliligiga amal qilish (sug’orish 
dalasini tekislash); 
10.
Erni sug’orishga to’g’ri tayyorlash, tuproq holatini yaxshilash va o’q 
ariqlarni talab darajasida kesish; 

---

57 
11.
Ekinlar agrotexnikasini talab darajasida amalga oshirish.