Agarbiz o’zbekistonimizni dunyoga tarannum etmoqchi, uning qadimiy tarixi va yorug; kelajagini ulug’lamoqchi, uni avlodlar xotirasida boqiy saqlamoqchi bo’lsak, avalombor buyuk yozuvchilarni, buyuk shoirlarni

“MARKAZIY OSIYO GEOGRAFIYASI” KURSINI O’QITISHDA INNOVATSION VA
ILG’OR XORIJIY TAJRIBALARNI QO’LLASH 
 
KARAKULOV N.M., Nizomiy nomidagi TDPU, 
RASULOVA N.A., Toshkent viloyati pedagogika kolleji
 
Ma’lumki, Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ta’limga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy qilish va 
o’zlashtirish zururligi ta’kidlangan. Malakali kadrlar tayyorlash jarayonining har bir bosqichi o’zida ta’lim jarayonini 
samarali tashkil etish, uni yuqori bosqichlarga ko’tarish, shu bilan birga, jahon ta’limi darajasiga yetkazish borasida 
muayyan vazifalarni amalga oshirishni mujassamlashtirgan. Mazkur vazifalarning muvaffaqiyatli hal etilishida yana bir 
omilning mavjudligi, ya’ni uzluksiz ta’lim tizimi hodimlari, pedagog-o’qituvchilarning zamonaviy ta’lim texnologiyalar 
va innovatsiyalar mohiyatidan, ilg’or xorijiy tajribalardan xabardorliklari hamda ularni ta’lim jarayonida samarali 
qo’llay olishlari muhim ahamiyat kasb etadi. 
Demak, hozirgi zamon ta’lim tizimida hukmronlik qilayotgan an’anaviy ta’limni mazmunan yangilash va 
ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil etishni tubdan o’zgartirish, samradorligini oshirish maqsadida ta’lim jarayonida 
noan’anaviy, zamonaviy texnologiyalarni qo’llagan holda dars o’tish davr talabidir. Dars samaradorligini oshirishda 
o’qituvchi avvalo aniq maqsad belgilab olishi, noan’anaviy va an’anaviy darslarning farqini ko’ra olishi shart. 
143 

---

Noan’anaviy darslardan maqsad o’quvchilarning o’zlashtirish ko’rsatkichini ko’tarish uchun, fanni o’qitishda 
yanada mazmunli, qiziqarli va tushunarli o’tkazishda o’qituvchi va talaba faoliyatiga yangilik kiritib, interfaol 
metodlardan foydalanish hamda talabalarni tez va samarali baholashga erishishdir. 
Shu bilan birga noan’anaviy darslar o’quv jarayonida talabalarni mustaqil fikrlay olishga, ijodiy yondashishga, 
izlanishga, tahlil eta olishga, o’zlari xulosa qilib, o’z-o’zini, guruhni va guruh talabani baholay olishga o’rgatadi. 
O’qituvchi esa ularning bu faoliyatiga imkoniyat va sharoit yaratib bera olishi kerak. Bu esa bugungi kun ta’lim 
jarayonidagi innovatsiyalar asosi hisoblanadi. 
Geografiya ta’limida ham zamonaviy pedagogik texnologiyalar, innovatsion yangiliklar hamda xorij 
tajribalarini qo’llash, zamon talablariga javob bera oluvchi raqobatbardosh geograflar tayyorlashga imkon beradi. 
“Markaziy Osiyo geografiyasi” kursi universitetning “Tarix o’qitish metodikasi”, “Rus tili va adabiyoti”, 
“Koreys tili va adabiyoti”, “Qozoq tili va adabiyoti” ta’lim yo’nalishlarida o’qitiladi. Kurs «
Mаrkаziy Оsiyo» аtаmаsi 
mоhiyati, Mаrkаziy Оsiyoning chеgаrаlаri, gеоgrаfik o’rni, qo’shni mаmlаkаtlаr bilаn tаriхiy gеоgrаfik yaqinligi, 
tаbiiy-dеmоgrаfik pоtеnsiаli, hоzirgi vаqtidаgi siyosiy-iqtisоdiy hоlаti (Qozog’iston, O’zbеkistоn, Qirg’izistоn, 
Tоjikistоn vа Turkmаnistоn Rеspublikаlаri-Mаrkаziy Оsiyoning muхim siyosiy-iqtisоdiy gеоgrаfik subеktlаri sifаtidа) 
Mаrkаziy Оsiyo Rеspublikаlаrining gеоgrаfik хаrаktеristikаsi, rivоjlаnishidagi muаmmо vа istiqbоllаri, tаshqi iqtisоdiy 
аlоqаlаri vа iqtisоdiy rаyоnlаrini o’z ichigа оlаdi. 
“Markaziy Osiyo geografiyasi” kursi boshqa geografik fanlarga nisbatan yosh fan hisoblanadi. Bu fan asosan 
mustaqillik yillarida mamlakatimiz oliy o’quv yurtlarida o’qitila boshlangan. Dastlab bu fan o’rnida “O’zbekiston 
geografiyasi” fani o’qitilgan. 
Hozirgi kundagi eng dolzarb masalalardan biri ta’lim standartlari asosida o’quv jarayonini rivojlantirish, dars 
sifatini ko’tarish, talabalar bilimini oshirish hamda o’quv-tarbiya jarayonida innovatsiyalar va ta’lim texnologiyalardan 
foydalanish hamda ilg’or xorijiy tajribalarni dars jarayonida qo’llashdan iboratdir. 
Xususan Markaziy Osiyo geografiyasi kursini o’qitishda o’qituvchi va talabalarni faollashtiradigan uslublarni, 
o’qitish shakllarini, vaziyatlarni izlash, zamonaviy pedagogik texnologiyalarga suyanib, o’quv jarayoni samaradorligini 
oshirish birinchidan davr talabi bo’lsa, ikkinchi tomondan mustaqil izlanishga harakat qiluvchi, internet va boshqa 
axborot texnologiyalarini puxta egallagan, ingliz tilida bemalol gaplasha oladigan hozirgi zamon talaba yoshlarini 
o’qitishning samarali yo’li hisoblanadi. Sababi, zamon bilan hamnafas talabalarga bilim berishda oldingi, asosan, 
o’qituvchi faol bo’ladigan an’anaviy ta’lim talabga to’liq javob bermay qoldi. Noan’anaviy ta’lim esa o’z navbatida 
talabalarni mustaqil fikrlashga o’rgatib, yuqori sifat va samaradorlikga erishadi. 
Ta’lim-tarbiyaning mazmuni, maqsad va vazifalari davrlar o’tishi bilan kengayib borishi natijasida, uning 
shakl va usullari ham takomillashib bormoqda. Hozirda inson faoliyatining asosiy yo’nalishlari shu faoliyatdan ko’zda 
tutilgan maqsadlarni to’liq amalga oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimga, yangi texnologiyalarga aylanib 
bormoqda. 
Geografiya ta’limida innovatsion va ilg’or pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya jarayoni sifatida 
ishtirokchilarning faoliyatlari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonning pirovard maqsadi barkamol insonni 
shakllantirish va rivojlantirish bo’lib, asosan quyidagilardan tarkib topadi: 
- o’qitishni modulli yondoshuv asosida olib borishni tashkil etish; 
- modulli ta’lim texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo’llash; 
- ta’lim-tarbiya berish; 
- axborotlarni uzatish; 
- mustaqil fikrlashga o’rgatish; 
- bilim-ko’nikma, malakalarni o’rgatish va o’zlashtirilishiga erishish; 
- turli usul va uslublarni qo’llash va takomillashtirish; 
- diagnostika, monitoring olib borish; 
- ta’lim-tarbiya jarayonida insonparvarlik, vatanparvarlik tamoyillariga asoslanish; 
- o’quvchilarni tayyorgarlik darajasini, psixologik, fiziologik, yosh xususiyatlarini, gigienik talablarini 
hisobga olish va hokazolar; 
Ta’lim sohasida yuz berayotgan o’zgarishlar qatorida pedagogik texnologiyaning mazmun mohiyati, 
metodlar zamon talabiga mos ravishda yanada takomillashib bormoqda. Bugun mamlakatimizga mos, milliy zamonaviy 
pedagogika vujudga kelyapti va uning bosh vazifasi - insonga xizmat qilish, tarbiya va hayot munosabatlarini 
uyg’unlashtirishdir. Bu borada geografiya fanining o’rni yuqoriligini alohida ta’kidlash joiz.
Jahonda rivojlangan davlatlarning tajribasi ilg’or pedagogik tehnologiyalarga asoslangan holda talaba-
yoshlarning bilim olishlariga bo’lgan qiziqishlarini va ehtiyojlarini qondiribgina qolmay, balki yuqori malakali 
mutaxassislar yetishtirib berish vazifalarini ham hal etmoqda.
Ma’lumki, geografiya darslari o’quv materiallari xaritaga, turli ko’rgazmali o’quv qurollarga, shuningdek, 
muayyan geografik ob’ektga bog’lab o’rganish bilan boshqa o’quv fanlaridagi darslardan ajralib turadi. Geografiya 
darslarida natural ko’rgazmalardan, g’oyaviy, ilmiy asoslangan, aniq, daliliy materiallardan foydalanish fanga bo’lgan 
qiziqishni, e’tiborni yanada kuchaytiradi. 
Bugungi globallashuv jarayoni shiddat bilan davom etayotgan bir davrda, nafaqat mamlakatimiz iqtisodiyotida 
chet el tajribasini, balki ta’lim tizimida xususan, dars jarayonida ham ilg’or xorijiy tajribalarni qo’llash zarur 
hisoblanadi. 
Ta’lim sohasidagi ilg’or xorijiy tajribalarni mamlakatimiz ta’limida jumladan geografiya ta’limida qo’llashda 
quyidagilarga alohida e’tibor berish lozim. 
144 

---

1. Rivojlangan davlatlarda ko’p yillik to’plangan o’qitishda qo’llaniladigan xorijiy tajribalarni yaxshilab 
o’rganib chiqish va tahlil qilish. 
2. Bizning milliy xususiyatlarimiz, urf-odatlar, avloddan avlodga yetib kelgan qadriyatlar, mamlakatimizning 
geografik joylashuv, tabiiy sharoiti va boshqa xususiyatlarni albatta xisobga olish darkor. Sababi o’qitishning ilg’or 
tajribalari orqali ularning bizning yoshlarimiz ma’naviyatiga zarar yetkazuvchi usul yoki boshqa yod narsalar kirib 
qolishi mumkin. Buni jahondagi geosiyosiy vaziyat ko’rsatib turibdi. 
Albatta xorijiy tajribalardan foydalanmaslik ta’lim tizimi taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Lekin 
yuqoridagi fikrlarni hisobga olgan holda yondashish yaxshi samara beradi.
Shu o’rinda alohida ta’kidlamoqchimizki, rivojlangan davlatlar ta’lim tizimida amaliyot katta ahamiyat kasb 
etadi. Xorijda nazariya bilan amaliyot kombinatsiyalashgan ya’ni uyg’un rivojlanadi. Nazariyada olingan bilimlar 
darhol ishlab chiqarishda sinab ko’riladi va korxonalar, firmalar laboratoriyalarida sinovdan o’tkaziladi. Tushunarli 
tarzda aytadigan bo’lsak, biznes bilan fan va ta’lim integratsiyasi yaxshi yo’lga qo’yilgan. Buning natijasida, yangi 
raqobatbardosh mahsulotlar, xizmatlar doimiy ravishda yangitdan yaratiladi. Mablag’ni esa biznes vakillari ajratadi. 
Bunday amaliyot AQSH, Yaponiya, Germaniya, Frantsiya, Ispaniya,Italiya, Kanada, Janubiy Koreya kabi 
mamlakatlarda yo’lga qo’yilgan. 
Xorijiy davlatlarda shuningdek masofaviy o’qitish tizimi yaxshi yo’lga qo’yilgan. Ushbu tizim ko’magida 
talabalarga uzoq masofalardan yoki o’z o’yida turib ta’lim olish imkoniyati yaratiladi. Barcha topshiriqlar onlayn 
rejimda bajariladi va o’qituvchi tomonidan qabul qilinib baholanadi. Tegishli ko’rsatmalar, metodik qo’llanmalar, 
maslahatlar o’z vaqtida berilib boriladi. Zarur holatlarda yoki reja bo’yicha talaba OO’Yu-ga kelish taklif qilinadi. 
Masalan, ilmiy amaliy seminarlar tashkil etilganda yoki yakuniy attestatsiyalar vaqtida.
Markaziy Osiyo geografiyasi kursini oqitishda ushbu tajribani qo’llash yaxshi samara beradi. Bunda xorijiy 
tillarni bilsh va o’rganishning ahamiyati benihoya katta. Sababi chet tilini bilmay turib ilg’or xorijiy tajribalarni 
o’rganish, uni ta’limga tadbiq etish juda qiyin.
Geografiya darslarida ilg’or xorijiy tajribalarni o’rganish va qo’llashda albatta chet tillarini, xususan, ingliz 
tilini puxta o’rganish talab etiladi. 
Markaziy Osiyo geografiyasi darslarida mavzudan kelib chiqib har bir mashg’ulot uchun ingliz tilidagi 
matnlar, geografik joy nomlari yoki atamalarni tarjima qilish va o’rganish amaliy topshiriqlar ishlab chiqish hamda uni 
qo’lashga xarakat qilish darkor.
Albatta, chet tilini o’rganish va uni takomillashtirib borish o’zoq yillarni talab qiladi. Shuni e’tiborga olgan 
holda ingliz tilida o’tiladigan darslarga alohida e’tibor berish kerak. O’qituvchilar malakasini oshirish borish 
imkoniyatlarini kafedralarda yo’lga qo’yish talab qilinadi.
Xulosa qiladigan bo’lsak, bugungi kunda jamiyat yosh avlodni qobiliyatini, iqtidorini, qiziqishini, tizimli va 
muntazam o’qitish, bilish ko’nikmalarini rivojlantirishni talab etmoqda. Shu sababli umumiy o’rta ta’lim 
maktablarining ta’lim jarayonida, jumladan geografiya darslarida innovatsion ta’lim texnologiyalardan foydalanish 
zamon talabidir. 
Bu fikrga yana qo’shimcha qilib shuni aytish mumkinki, innovatsion pedagogik texnologiyalardan 
foydalanish-hozirgi zamon didaktikasi va pedagogikasi taraqqiyotining mahsuli bo’lib, uni geografiya ta’limi tizimida 
xususan “Markaziy Osiyo geografiyasi” kursini o’qitishda qo’llash va amalga oshirish lozim deb o’ylaymiz.