Тошкент “транспорт ва логистика: республика транспорт-транзит салоҳиятини ривожлантиришда рақамлитехнологиялар”

 
 
1-расм. Ташиш жараёни кетма-кетлиги схемаси. 
Ташишни ташкил этишни режалаштиришда йиғилган 
маълумотлар таҳлили асосида ташиш учун тақдим қилинган 
юкнинг ташишгача сарфланадиган вақти, жўнаш пунктидан 
ҳаракатни бошлаш вақти, ҳаракат давомида турли жараёнлар учун 
сарфланадиган вақт ҳамда қабул қилиш пунктида юкни топшириш 
учун кетадиган вақтлар кетма-кетлигини аниқ ҳисоблар орқали 
тўғри ташкил қилиш ҳамда зарурий бўлмаган вақт сарфига йўл 
қўймаслик мавжуд муаммоларни камайтириш имконини беради. [2] 
Ташишга 
тайёрлаш 
Юкни 
ортиш 
Юкни 
ташиш 
Қайта 
юклаш 
Юкни 
ташиш 
Юкни 
тушириш 
Юкни 
тошириш 

---

343 
 
 
2-расм. Юкларни етказиб бериш схемаларининг 
бажариладиган иш турлари бўйича графиги. 
Юкларни ташишда энг яхши схемани қўллаш қарорини қабул 
қилиш бўйича Лаплас, Гурвиц, Сэвидж ва Вальд томонидан 
матрица таҳлили асосида танлаш усуллари ишлаб чиқилган. 
Мумкин бўлган етказиб бериш вариантлари (ҳаракатлар кетма-
кетлиги)ни матрица элементлари сифатида киритиб, рационал 
танлаш орқали ҳаракатлар амалга оширилади. 
Лаплас усулида барча ҳаракатлар эҳтимоли S
i
(
𝑖 = 1, 𝑛
̅̅̅̅̅
) тенг 
кучли деб ҳисобланганлиги сабабли, ҳар бир ҳолатни амалга оши-
риш эҳтимоли бир хил қийматга тенг яъни
𝑞
𝑖
=
1
𝑛
деб қабул 
қилинади. Гурвиц усулида энг яхши (оптимистик) ҳаракатлар α 
эҳтимоллиги ва энг ёмон (пессимистик) ҳаракатлар (1-α) 
эҳтимоллиги асосида α – ишонч коэффициентидан фойдаланган 
ҳолда ҳаракатлар кетма-кетлиги танланади. Аниқ эҳтимоллик 
ҳисобланмайдиган ҳолатларда оптимистик ва пессимистик 
ҳаракатлар эҳтимоллиги тенг деб қабул қилинади ва α=0,5 деб 
танланади. Сэвидж усулида матрицани ҳисоблаш таваккалчилик 
асосида тузилиб, энг ёмон ҳаракатлар эҳтимоллигида энг кичик 
қийматни қабул қилиш орқали ҳаракатлар кетма-кетлиги 
танланади. Вальд усули эса эҳтиёткорлик асосида ташкил қилиниб, 
оптимал схемани танлашда минимакс (максмин) эҳтимоллик 
асосида ҳаракатлар кетма-кетлиги танланади. 
Оптимал схемани танлашда матрица элементлари маълумот-
ларининг нисбий кўрсаткичлари ёрдамида ҳисоблашлар амалга 
оширилади. Ҳар бир усул бўйича юкларни етказиб беришни 
режалаштириш ва танланган усул ёрдамида ташишни ташкил этиш 
тавсия этилади. Юқорида кўрсатилган усулларни бошқа муаммоли 
1 
2 
4 
5 
6 
3 
80 
7 
91 
10 
11 
12 
13

---

344 
вазиятларни ҳал этишда ҳам оптимал вариантни танлаб олиш учун 
қўллаш самарадорликни оширади. 
Етказиб беришни самарали режалаштириш ва ташиш жараёни 
харажатларини минималлаштириш учун ихтисослашган ва 
қўшимча 
вазифаларни 
бажара 
оладиган 
транспорт 
ташкилотларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. 
Харажатларни камайтириш ва етказиб бериш муддатини 
яхшилашда 
замонавий 
логистик 
тамойиллар 
ҳамда 
технологияларини қўллашни кенгайтириш лозим.
Юкларни етказиб бериш тизимида тўғридан-тўғри ташиш 
усули ҳар доим ҳам самарали вариант ҳисобланмайди. Айрим ҳол-
ларда (асосан бир нечта транспорт воситасида халқаро 
ташишларда) логистик хизматларни амалга оширувчи марказлар 
воситачилиги орқали ташиш тизимини ташкил этиш самарадорлиги 
юқори саналади. Одатда, юк ташувчи бошқа савдо юклари, 
маршрутлари, бошланадиган, тугайдиган жойларда ўз транспорт 
воситаларига хизмат кўрсатиш ҳамда ҳолатини текшириш 
имкониятига эга бўлмайди. Бунда юк ташувчига воситачилик 
хизматлари керак бўлади. Юк етказишнинг энг яхши усулларидан 
бири юк етказиш хизматини кўрсатувчиларга мурожаат қилишдир. 
Юк ташувчилар юкларни бир жойдан бошқа жойга белгиланган 
вақтда ва энг паст қиймат эвазига етказиб беради. Етказиб 
берувчилар кўплаб хизматларни амалга оширади, жумладан юкни 
тўплаш ва вақтида етказиш, ўз вақтида ва тартиб бўйича 
маълумотлар билан алмашиниш, йўқотишлар ва зарар етказмасдан 
белгиланган вақт ичида етказиш.
Ишлаб чиқарувчиларнинг кўп қисми учун маҳсулотларни 
харидорларга етказиб бериш бир нечта қисмлардан иборат мураккаб 
жараён ҳисобланади (савдо агенти ёки брокер маҳсулотни ишлаб 
чиқарувчидан олади ва чакана савдогарлар орасида тарқатади). 
Бундай тизимда маҳсулотни харидорга етказиб бериш жараёнида кўп 
воситачилар қатнашгани сабабли маҳсулот нархи ошиб кетиши 
мумкин, лекин бошқа томондан, ишлаб чиқарувчилар воситачилик 
транспорт харажатлари пастлиги сабабли фойда кўрадилар. [3] 
Логистик 
тамойилларни 
қўллашда 
Уилсон 
усулидан 
фойдаланиш орқали марказий сақлаш омборхонадан фойдаланиш, 
жўнатмаларни бирлаштириш ва оптималлаштириш каби транспорт-
логистик харажатларига кетадиган сарф-харажатлар 3 мартадан 

---

345 
ортиқроқ камайиши натижалар таҳлили орқали ҳисоблаб чиқилган. 
Ишлаб чиқарилган маҳсулотни истеъмолчига қадар етказиб 
беришдаги статистик таҳлил натижалари юк айланмасиниг асосий 
қисмини кичик партияли юклар ташкил этганлиги сабабли, юклар-
ни йирик партияларга бирлаштириш ва маршрутлаштириш усулла-
рини такомиллаштириш зарурияти мавжудлигини кўрсатиб беради. 
Замонавий технологик ютуқлар ва махсус усуллардан фойда-
ланган ҳолда ташишни ташкил этиш транспортда ташиш билан
боғлиқ харажатларни яъни 
∑
∑
𝑐
𝑖𝑗
𝑥
𝑖𝑗
→ 𝑚𝑖𝑛
𝑛
𝑗=1
𝑛
𝑖=1
мақсад функция-
сидаги иқтисодий кўрсаткичларни бир неча марта камайтириш 
имконини беради.