J. Ataniyazov, E. Alimardonov, F. Hamidova xalqaro moliya bozori tahlili toshkent-2019

 
 
 
 

---

161 
Hosila moliyaviy vositalarning xalqaro bozori 
10.1. Hosila moliyaviy vositalar
 
mohiyati va ularga xos xususiyatlar. 
10.2. Hosila moliyaviy vositalarning asosiy turlari 
10.3. Kredit va foiz derivativlari. 
10.4. Hosilaviy moliya instrumentlarining global bozori rivojlanishi. 
Tayanch so’z va iboralar 
 
Moliyaviy derivativlar, bazis aktivlari, forvard, fyuchers, optsion,. svop, moliya 
injiniringi, moliyaviy innovatsiyalar, aktivlar bilan ta’minlangan qimmatli qog’ozla, 
kredit derivativlari, konvertirlanadigan qimmatli qog’ozlar, obligatsiyalar, depozitar 
tilxatlar, REPO, kredit notalari, kredit defolt svopi, foiz derivativlari, foiz svopi, foiz 
kafolatlari, “shift” va “pol” shaklidagi optsionlar. 
10.1. Moliyaviy derivativlar mohiyati va ularga xos xususiyatlar 
 
Hosilaviy moliyaviy vosita, derivativ (inglizcha derivative) –bazaviy aktivga 
nisbatan tomonlar bir qator harakatlarni amalga oshirish bo’yicha huquq yoki 
majburiyatlarni oluvchi shartnoma (kelishuv)dir. Odatda, bunday shartnomalarda 
mu’lum bir tovar yoki qimmatli qog’ozlarni olish, taqdim etish, sotib olish, sotish 
imkoniyatlari ko’rib chiqiladi. To’g’ridan-to’g’ri shartnomadan farqli ravishda 
derivativlarni oldi-sotdisi ma’lum bir shaklga solingan va standartlashgan bo’ladi, 
shuningdek oldindan tomonlardan birining shartnomani minimum qancha miqdorini 
sotish imkoniyati ko’rib chiqiladi. Ya’ni ular ham qimmatli qog’ozlarning bir turi 
hisoblanadi. Derivativ bahosi va xususiyatlarining o’zgarishi uning bazis aktivlari bilan 
uzviy bog’liqdir, biroq har doim ham bir xil bo’lavermaydi. Derivativlar ikki tomon 
o’rtasidagi kelishuvni o’zida aks ettirib, tomonlar o’zlariga mazkur bitim bo’yicha turli 
majburiyatlarni qabul qilishadi, yoki ma’lum bir aktivni yohud summani aniq muddatda 
(muddat ichida) yoki kelishilgan narx darajasi amalda qayd etilgunda berish huquqiga ega 
bo’ladi. Derivativlarni sotib olishdan asosiy maqsad, odatda, uning bazis aktivlarni 
egallash hisoblanmaydi, balki ma’lum bir muddat davomida bazis aktivlarni baho va 

---

162 
valyuta riskidan xedjirlash yoki bazis aktivlarning narxini o’zgarishidan spekulyativ 
foyda olish hisoblanadi. Har bir tomon uchun oxirgi moliyaviy natija ijobiy yoki salbiy 
yakun topishi mumkin.
Derivativlarning asosiy xususiyatlaridan biri majburiyatlar miqdori undagi bazim 
aktivlar miqdori bilan bog’liq bo’lmaydi. Masalan aktsiyalarga CFD
21
(contract for 
difference) bitimlar hajmi o’sha kompaniya tomonidan chiqarilgan aktsiyalar hajmidan 
bir necha marta katta bo’lishi mumkin. CFDni sotib oluvchi va sotuvchilar oldindan 
aktsiyalarni haqiqatda etkazib berishni haqida o’ylashmadi, balki ular ma’lum muddatda 
oralig’ida va shartlar asosida shakllanadigan aktsiyalar narxlari o’rtasidagi farqqa 
qiziqishadi