A. Y. Pentin Xalqaro tadqiqotlarda o‘quvchilarning tabiiy fanlar bo‘yicha savodxonligini baholash Tabiiy yo‘nalishdagi fan

– 16 –

---

– 17 –
TIRIK SISTEMALARGA OID 
BILIMLAR:
 
hujayralar (masalan, tuzilishi va funksi-
yasi, DNK, o‘simlik va hayvon hujayralari);
 
organizmlarning tuzilishi (masalan, bir 
va ko‘p hujayralilar);
 
odamlar (masalan, salomatlik, oziq-ovqat; 
ovqat hazm qilish, nafas olish, qon aylanishi, 
ayi rish, ko‘payish kabi organlar sistemasi va ular o‘rta-
sidagi bog‘liqlik);
 
populatsiyalar (masalan, turlar, evolutsiya, bio- 
xilma-xillik, genetik o‘zgarishlar);
 
ekosistemalar (masalan, oziq zanjiri, modda va energiya almashinuvi);
 
biosfera (masalan, ekosistemalarning faoliyati, barqarorlik).
YER VA FAZOGA OID BILIMLAR:
 
Yer qatlamlarining tuzilishi (masalan, litosfera, atmosfera, gidro-
sfera);
 
energiya (masalan, resurslar, global iqlim);
 
Yerdagi o‘zgarishlar (masalan, tektonik qatlamlarning siljishi, 
geokimyoviy sikllar, konstruktiv va destruktiv kuchlar);
 
Yer tarixi (masalan, qazilma boyliklar, paydo bo‘lishi va evolutsiya-
si);
 
Yerning koinotda joylashishi (masalan, tortishish kuchi, 
Quyosh sistemasi, galaktikalar);
 
koinot ko‘lami va uning tarixi (masalan, yorug‘lik yili, Katta port-
lash nazariyasi).

---

Tabiiy fanlar doirasida fanning mazmuniga oid bilim haqida
gap ketganda “fanlar” atamasi o‘rniga “sistemalar” atamasi qo‘l-
laniladi. Bundan ko‘zlangan asosiy maqsad fizika, kimyo, biologiya, 
geografiya, geologiya, astronomiya fanlariga oid tushunchalarning 
mohiyati hamda bu tushunchalar kontekstda qo‘llanilganda ularning 
o‘zaro bog‘liqligi va bir-birini to‘ldirishini anglashdir. Ayrim hollarda ulkan 
sistemaning bir qismi bo‘lib hisoblangan narsalar nisbatan tor doirada yaxlit 
sistema deb qaralishi mumkin. Misol tariqasida aytadigan bo‘lsak, qon aylanish 
sistemasiga ayrim hollarda yaxlit sistema sifatida qaralsa, aksincha, inson tanasida 
kechadigan jarayonlarga nisbatan esa yaxlit sistemaning bir qismi sifatida qaraladi; 
atomlar molekulalarning tarkibiy qismi deb hisoblanadi, ammo hujayra yoki gazlarga 
nisbatan yaxlit sistemaning bir qismi sifatida o‘rganiladi.
Shunday qilib, tabiiy fanlardan egallangan bilimlardan foydalanish va tabiiy fanlar 
bo‘yicha savodxonlikni namoyish etish muayyan holatda shaxsning yaxlit sistema yoki 
sistemaning bir qismi nazarda tutilayotganiga e’tibor qaratishini talab etadi.
Quyida keltirilgan jadvalda PISA 2015 tadqiqotida fan (sistema)lar bo‘yicha tuzilgan 
topshiriqlar nisbati keltirilgan.