|
Temanıń wazıypaları:
-
Buxara ámirligi, Qoqand há m Xiywa xanlıqlarında tálim-tárbiyanıń ja
ǵ
dayı
haqqında túsinik beriw;
- Mektep hám medreselerde bilimlendiriwdiń mazmunı haqqında túsinik beriw;
- Qızlar mektebi hám onda
ǵ
ı bilim beriw mazmunı menen tanıstırıw;
-
Munis Xorezmiydiń “Savodi ta’lim” shı
ǵ
armasınıń kórkemlep jazıw
ǵ
a
baylanıslı dáslepki shı
ǵ
arma ekenligin túsindiriw;
- Muxammed Sadıq Qashqariydiń “Odob as-solihin” shı
ǵ
arması – joqarı
ruwxıy-ádep-ikramlılıq sıpatlardı qáliplestiriwshi tiykar
ǵ
ı dereklerdiń biri ekenligin
túsindiriw;
- Dospambet hám Jiyen jırawdıń, Kúnxojanıń tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı
pikirleri menen bolashaq ustazlardı qurallandırıw;
Tayanısh túsinikler:
Buxara ámirligi, Qoqand hám Xiywa xanlıqları, mektep
hám medreseler, qızlar mektebi, tálim-tárbiya, sociallıq-mádeniy ja
ǵ
day,
“Savodi ta’lim”
shı
ǵ
armasınıń
tálim-tárbiyalıq
áhmiyeti,
“Odob as-solihin”
shı
ǵ
armasında ádep-ikramlılıqtı tárbiyalaw máselesi, Dospambet, Jiyen jıraw hám
Kúnxojanıń tálim-tárbiya
ǵ
a baylanıslı dóretiwshiligi, diniy hám dún’yalıq bilimler.
Temanıń mazmunı:
5 . 1. Buxara ámirligi, Qoqand ҳáм Xiywa xanlıqlarında tálim-tárbiya,
mektep hám medreselerde, qızlar mektebinde bilimlendiriwdiń mazmunı.
XVI ásirdiń ekinshi yarımı, ásirese ásirdiń axırında Maverennaxrda temuriylı
beklerdiń ortasında hákimiyat ushın talas-tartıslar, óz-ara urıslar kúsheyip ketti.
Ekinshi yarımı hám usı ásirdiń axırında Shaybaniyxannıń basqınshılıq is-
háreketleriniń háwij alıwına imkániyat jaratıp berdi.
Maverennaxr hám Xorasanda
ǵ
ı bekkem mámlekettiń awhalları tómenledi. XV-
ásirdiń axırında Shaybaniyxan Otrar qalasın basıp aldı hám Túrkstandı, sońınan
Buxara hám Samarqandtı, Fer
ǵ
ana oypatlı
ǵ
ın, 1506-jılı bolsa Xerattı basıp aldı. Biraq
ózi Iran shaxı Ismayıl 1-menen bol
ǵ
an urısta qaza taptı.
XVI-ásirdiń axırında Ashtarxaniyler húkimranlıq ete basladı. Bul dáwirde Orta
Aziyada bir-birine bol
ǵ
an qarama-qarsılıqlar, urıslar kóbeyip bara berdi. XV11 ásirde
Imamqulixan, Subxanqulixan ortasında
ǵ
ı taxt ushın gúresler dawam ettirildi.
Mámleketti birlestiriwge umtılıwlar boldı. Biraq óz-ara kelispewshilikler sebepli
xalıqtıń tınıshlı
ǵ
ıı buzıldı, talan-tarajlıq hádiyseleri orın aldı.
Ekonomikalıq-siyasıy turmısta túskinlik júz berdi. Bul túskinlik mádeniy
turmısqada unamsız tásirin tiygizdi. Degen menen XV ásirdegi mádeniy
rawajlanıwdıń belgili dástúrleri saqlanıp Ilim, din, jámiyetlik-filosofiyalıq hám ádep-
ikramlılıq pikirler tariyxında ayrım oyshıllar, belgili talant iyeleri, belgili shayırlar
jetilisip shıqtı.
Bul dáwirde ózbek hám tájik ádebiyatı tariyxında óshpes iz qaldır
ǵ
an, xalıqtıń
ayanıshlı awalların, arzıw-úmitlerin úlken ókinish penen jırlap, xalıqqa jetkerip bilgen
Sayd Nasafiy, Turdiy, Mashrab, Supı Allayar siyaqlı shayırlar tınımsız túrde óz
dóretiwshiliklerin rawajlandırdı. Olar óz shı
ǵ
armalarında jámiyetlik turmısta
ǵ
ı
qarama-qarsılıqlar, basqınshılardıń miyrimsizlikleri haqqında shınlıqtı bayanladı.
Xalqtı birlikke, tatıwlıqqa, birgelikte miynet islewge shaqırdı.
Bul dáwirlerdegi Mirzaxan Sheroziy (1585-jılı ólgen), Yusup Qarabaqıy (1563-
1447), Muxammad Sharif Buxariy (1697-jılı ólgen) siyaqlı ulamalar óz
shı
ǵ
armalarında xalıqtı ilim alıw
ǵ
a, bilimli bolıw
ǵ
a shaqırdı. Olar tálim-tárbiya, diniy
úrp-ádetler haqqında pikir júritti.
XVIII ásir hám XIX ásirdiń birinshi yarımında Orta Aziyada qáliplesken 3
xanlıq ortasında toqtawsız hám ayawsız gúresler alıp barıldı. Usınday urıslardıń
nátiyjesinde Qoqand hákimi Omarxan
ǵ
a 1808-jılı turmısqa shıqqan, belgili shaira
Nadirabegim 1842-jılı Qoqandqa bastırıp kirgen Buxara ámiri Amir Nasırullanıń
pármanına muwapıq eki balası hám 12 jasar aqlı
ǵ
ı Muxammed Aminxan menen
birgelikte óltirildi.
Biraq, bunday waqıyalar
ǵ
a qaramastan sawda, ekonomika, mádeniy baylanıslar,
ilim-bilim rawajlanıp bara berdi. Xorezm xanlı
ǵ
ında Shermuxammed Munis, onıń
jieni Muxammad Rizo – shayır Ogaxiy, Kámil Xorazmiy, Avaz Otar siyaqlı alımlar,
tariyxshılar jetilisip shıqtı.
Buxara xanlı
ǵ
ında Abduraxman Jamiydiń «Tarixıy Abul Fayzxan», Muxammad
Vafoiydıń «Tuxfai xoni», Amin Buxoriydiń «Ubaydullonoma», Muxammad
Shariftiń, Muxammad Mir Olim Buxoriydiń hám basqada shayır hám oyshıllardıń
miynetleri júzege keldi.
Qoqand xanlıgında
Ǵ
oziy, Maxmur, Uvaysiy, Nodirabegim, Gulxaniy siyaqlı
shayırlar dóretiwshilik miynetleri menen shu
ǵ
ıllandı.
Bul dáwirlerde ózlerin no
ǵ
aylımız dep júrgen xalqımızda qaraqalpaqlar dep atala
basladı. Edil Jayıq boyında jasa
ǵ
an qaraqalpaqlar Altın Orda ıdıra
ǵ
annan keyin, kún
kórisi awırlasıp Jańadár’ya
ǵ
a, Sırdár’ya
ǵ
a, Xorezm oypatına keldi.
Qaraqalpaqlardıń túrkstanda
ǵ
ı kópshiligi ózbekler, qazaqlar menen qońsıshılıqta
jasadı. Ózleriniń awız ádebiyatın, mádeniyatın rawajlandırdı. Degen menen siyasıy
jaqtan qazaq xanlı
ǵ
ınan
ǵ
árezli boldı. Qazaq xanı Táwke xannıń tusında (1680-1718)
qaraqalpaqlardı onıń balaları basqarıp turdı.
1694 jılları qaraqalpaqlardıń xanı retinde Taburchik sultan, 1709-jılları onıń
balası Gayıp sultan, 1726-jılları Ishmuxammed xanlar basqardı. 1730-1740-jılları
kishi júzdiń xanı Abılxayır xannıń qol astında boldı. Bul dáwirlerde de qaraqalpaq
xalqınıń ilim-bilimge bol
ǵ
an qızı
ǵ
ıwshılı
ǵ
ı artıp bardı.
Degen menen 1723-jıl
ǵ
ı Joń
ǵ
arlar shabılıwı qaraqalpaqlardıń joqar
ǵ
ı hám
tómengi qaraqalpaqlar dep bóliniwine sebepshi boldı. Joqarı qaraqalpaqlar
Joń
ǵ
arlardıń qolında qalıp qoydı. Al, tómengi qaraqalpaqlar qazaqtıń kishi júziniń
qolında qaldı.
Usınday sırt elli basqınshılardıń shabılıwınan qutılıw ushın orıs patshalı
ǵ
ı
menende qatnas jasaw
ǵ
a urınıwlar boldı. Olar qazaqlar menen birgelikte 1722, 1725,
1726 hám 1730 jılları orıs patshalarına elshilerin jiberip, ózleriniń olar menen
birgelikte jasaw tilekleriniń bar ekenligin bildirdi.
Nátiyjede Iran shaxı Nádirdiń (Qırıq-qız) topılısınan qutıldı. Degen menen salıqtı
orıs patshalı
ǵ
ına tóleytu
ǵ
ın bol
ǵ
anlı
ǵ
ı Abılxayr xan
ǵ
a jaqpay qaldı. Óz náwbetinde
olda topılıs jasadı. Russ patshalı
ǵ
ı eki eldi jarastırıw
ǵ
a qızıqsınbadı.
1746-jılı qısta qaraqalpaqlar
ǵ
a Orta júz sultanı Abılay topılıs jasadı. Mine
usınday topılıslar, jawlap alıwlar jiyi-jiyi ushırasıp turdı. Nátiyjede qaraqalpaqlar
Túrkstannan Xorezmge qaray posıp kóshti. Mine usı ja
ǵ
daylar ataqlı jıraw Jiyenniń
dóretiwshiliginde, ásirese, onıń «Posqan el» shı
ǵ
armasında óz sáwleleniwin taptı.
Usı
ǵ
an qaramastan XV1-XV11 ásirdegi qaraqalpaq xalqınıń ataqlı jırawlarınan
Dospapbet, Qaztıw
ǵ
an, Múyten, Jiyen jıraw usa
ǵ
an oyshılları óz shı
ǵ
armalarında
qaraqalpaq xalqınıń ayanıshlı turmısın, olardıń óz azatlı
ǵ
ı, teńligi ushın gúresip
kiyatır
ǵ
anın, jaslardı adamgershilikke, ádep-ikramlılıqqa tárbiyalaw
ǵ
a baylanıslı
danalıq pikirlerin bayanlap otırdı.
Do'stlaringiz bilan baham: |
