3-ma’ruza. Kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan sex tarmoqlarining sxemalari. Sanoat korxonalari elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvatni kompensatsiyalash masalalari

3.4.Transformatorlar va ularning turlari. Podstantsiyalar transformatorlarning sonini 
tanlash. Normal va avariya rejimida transformatorlarning sonini tanlash. Yuklanish 

---

koeffitsienti. Transformatorlarning o‘ta yuklanish rejimi. Podstantsiyalarda 
transformatorlarning quvvatini tanlash. 
BPP transformatorlarining soni va quvvatini tanlash texnik va iqtisodiy talablar asosida 
amalga oshirilib, korxona ET sini qurishda muxim masala xisoblanadi. 
Transformatorlar soni ishonchlilikka talablar bo„yicha aniqlanadi. Shu nuqtai nazardan 
podstansiyada kamida 2 ta transformator o„rnatish 1-toifali Iste‟molchilar elektr ta‟minotida 
uzluksizlikni ta‟minlaydi. 
Agar BPP da 2 ta transformator bo„lsa, ular bir-birini o„zaro zaxirlash (rezervlash) 
orqali uzluksiz elektr ta‟minotini ta‟minlaydi. 1 ta transformatorli podstansiyadagi uzilishlar 
katta miqdorda zarar keltiradi. Hisoblar va loyixalash tajribalari ko„rsatadiki, BPP da 2 ta
transformator 
o„rnatish maqsadga muvofiqdir. Bunda YUK tomonida uzgichsiz, 
soddalashtirilgan sxema qo„llash tavsiya etiladi. BPP ni loyixalashda quyidagilarni xisobga olish 
lozim: 1-toifaga kiruvchi EI va I lar uchun 2 ta mustaqil elektroenergiya manbasi kerak. Ba‟zan 
aloxida mustaqil manbalarga ulangan 2 ta 1-transformatorli podstansiyalar ishlatiladi. Bunda 
o„zaro rezervlash uchun 6

10 kV li kabellar ishlatiladi. Bunday sxema 1-toifali iste‟molchilar 
umumiy yuklamaning 15-20% ini tashkil etganda qo„llaniladi. 2-toifaga kiruvchi iste‟molchilar 
uchun rezerv manba avtomatik ravishda yoki xodimlar qo„lda kiritishadi. Bu iste‟molchilar 
uchun 2 ta transformatorli podstansiya kerak yoki bir nechta podstantsiyalarga omborda rezerv
transformator bo„lishi lozim. Shikastlangan transformatorni bir necha soatda almashtirish 
amalga oshiriladi. Bu vaqt ichida ishlayotgan transformatorning yo„l qo„yiladigan o„ta 
yuklanishini xisobga olgan xolda elektr energiya iste‟moli biroz cheklanishi mumkin. 3-
toifaga kiruvchi iste‟molchilar bir transformatorli podstantsiyadan ta‟minlanadi, ular uchun 
omborda rezerv transformatorlar bo„lishi kerak.
Podstantsiyadagi transformatorlar soni yuklamalar grafigiga xam bog„liq. Agar
grafikning to„ldirish koeffitsienti K
g.t 
kichik
bo„lsa, podstansiyada 2 ta transformator o„rnatilib, 
S(t) ning S
A 
quvvatidan kichik qiymatlarida 1 ta transformator ishlatiladi; S(t)>S
A
qiymatlarida 
2 ta transformator ishlatiladi. Bunda podstantsiyaning YUK tomonida operativ ulash -o„chirish 
uchun uzgichlar o„rnatiladi. S
A
quvvatida 1 ta va 2 ta transformatorlar ishlagandagi quvvat 
yo„qotishlari o„zaro teng bo„ladi. S
A 
quyidagicha topiladi : 
S
A
=St.n. 
к
сю
P
P


.
2
Kuch transformatorlarning quvvatini tanlash. 
Transformatorlarning quvvati ularning iqtisodiy afzal ish rejimini va 1 ta transformator 
o„chib qolganda o„zaro rezervlash imkoniyatini xisobga olgan xolda tanlanadi. Bunda
transformatorning normal ish rejimidagi qizish natijasida uning ishlash muddatini
qisqartirmasligi kerak. 
Podsantsiyada 2 ta transformatorni o„rnatish ETS ning ishonchligini avariyadan keyingi 
rejimlarda to„la yoki biroz cheklashlar bilan ta‟minlaydi, kerakli quvvat transformatorning
nominal quvvatidan va yo„l qo„yiladigan o„ta yuklamalardan foydalanib ta‟minlanadi. 
Transformatorning nominal quvvati deb normal muhit sharoitida butun xizmat davrida 
(o„rtacha 20 yil) yuklash mumkin bo„lgan quvvatga aytiladi.Normal muhit sharoitida : 
1) Muhit xarorati 20
0
teng bo„lishi kerak. 
2) Transformator bakidagi yog„ning temperaturasi muhit xaroratidan M va D sovutish 
tizimlari uchun 44
0 
gacha, DS va S uchun 36
0 
gacha ortiq bo„lishi mumkin (Sovutish tizimlari 
xaqida ma‟lumotlar 3.1 –jadvalda keltirilgan). 

---

3.1 - jadval. Transformatorlarning sovutish tizimlari 
Sovutish turi 
SHartli belgilanishi 
YOg„li transformatorlar 
1.Yog„ va xavoning tabiiy aylanishi 
M 
2.Xavoning majburiy va yog„ning tabiiy aylanishi
D 
3.Xavoning tabiy va yog„ning majburiy aylanishi
MS 
4.Xavoning va yog„ning majburiy aylanishi
DS 
5.Suvning majburiy va yog„ning tabiiy aylanishi
MV 
6.Suv va yog„ning majburiy aylanishi
S 
Quruq transformatorlar 
1.Tabiiy xavoli ochiq xolatda
S 
2.Tabiiy xavoli ximoyalangan xolatda
SZ 
3.Tabiiy xavoli yopiq ( germetichno ) xolatda
SG 
4.Xavoni puflash xolatida
SD 
Yonmaydigan suyuq dielektrikli transformatorlar 
1.Yonmas dielektrik bilan tabiiy xolatda
N 
2.Yonmas dielektrikni puflash xolatida
ND 
3) Cho„lg„amning eng qizigan nuqta temperaturasi cho„lg„amning o„rtacha xaroratidan
130
0
S ortiq bo„lishi;
4) Qisqa tutashuv va salt yurishi quvvat yo„qo-tishlarining o„zaro nisbati 5 ga teng
bo„lishi
5) Xaroratning nominal yuklanishidagi o„rtacha qiymati 85
0
S dan xar 6
0
S ga 
oshganda yoki kamayganida izolyatsiyaning xizmat muddati 2 barobar kamayishi yoki ortadi; 
6) Sutka ichidagi o„tish jarayonlari natijasida yog„ning yuqori qatlamlarining xarorati 
95
0
S dan va cho„lg„am metallining eng yuqori xarorati 140
0
S dan oshmasligi kerak. Bu shart 
20
0
S ga teng bo„lgan muhitning ekvivalent xaroratida bajariladi. Bu xarorat pasayganda 
transformator yuklamasi qiymatini nazorat-o„lchov asboblari bilan tekshirib turib, uni 
nominaldan 150 % dan ortishiga yo„l qo„ymaslik kerak.
Transformatorning shartli belgilash quyidagilarni bildiradi : 
a) Xarflar bilan fazalar soni, sovutish turi, cho„lg„amlar soni va shoxlanishlarning bir-
biriga ulanishi turi; 
b) Nominal quvvatini va kuchlanish sinfini belgilash; 
v) Ishlab chiqarilgan yilini belgilash.
Xarfli belgilashlar tartibi va ma‟nosi: 
a) Fazalar soni: 0-bir fazalilar uchun, T-uch fazalar uchun; 
b) Sovitish turi (16.1-jadval bo„yicha);
v) Cho„lg„amlar soni: T-3 cho„lg„amli transformator uchun. 
g) N-RPN qurilmasi bor; R-PK cho„lg„ami 2 qismga bo„lingan.
Xarf fazalar sonidan keyin yoziladi; masalan : TRDN, nominal quvvat, kasr suratida va 
kuchlanish klassi, maxrajida keltiriladi. TRDN-40000/110 belgisini ma‟nosi quyidagicha: 3 
fazali, PK cho„lg„ami 2 ga bo„lingan, xavoning majburiy aylanishi va yog„ning tabiiy aylanishi 
sovitish tizimsi, YUK cho„lg„amida kuchlanishni yuklamani uzmasdan rostlovchi qurilma
(RPN) bor, nominal quvvati 40000 kVA, YUK cho„lg„ami kuchlanishi (klassi) 110 kV ga teng.
Transformator quvvatini tanlashda uning o„ta yuklanish qobiliyati xisobga olinsa, 
nominal quvvati kamayishi mumkin. Avariyadan keyingi o„ta yuklanishni ko„rib chiqamiz. 
Quruq va yog„li transformatorlar uchun 3.2 va 3.3-jadvallar bo„yicha o„ta yuklanish qiymati 
K
y.o„.yu.
ni va vaqti t
o„.yu.
ni aniqlash mumkin. 
3.2 - jadval.YOg„li transformatorning avariyadagi o„ta yuklanishlari 

---

K
y.o„.yu.
% 
200 
100 
78 
63 
60 
58 
47 
45 
42 
25 
t
o„.yu.
min
1.5 
10 
20 
30 
40 
50 
60 
70 
80 
120 
3.3 – jadval. Quruq transformatorning avariyadagi o„ta yuklanishlari 
K
y.o„.yu.
% 
70 
65 
60 
56 
52 
49 
45 
40 
36 
32 
28 
24 
20 
t
o„.yu.
min
0 
5 
10 
15 
20 
25 
30 
35 
40 
45 
50 
55 
60 
Transformatorning normal rejimda yuklash koeffitsienti 93% ortiq bo„lmasa, uni 
avariyada 5 sutka davomida 6 soatdan 40% ga o„ta yuklash mumkin. Bu xollarda sovutish 
kuchaytirilishi lozim.
Transformatorni tizimtik (normal rejimda) o„ta yuklash. O„ta yuklanish qobiliyati 
yuklamalar grafigiga bog„liq bo„lib, u grafikning to„ldirish koeffitsient bilan xarakterlanadi : 
м
р
гт
S
S
К
щ

(3.12) 
Transformatorni maksimal yuklamalar soatlarida qo„shimcha yuklanish qiymati S`
qo„sh
qolgan soatlarda to„la yuklangan xisobiga kerakli o„ta yuklanish vaqti t
p.p
va K
z.g.
bo„yicha [A-6] 
16.2-rasmidagi nomogramma bo„yicha topiladi. (t
p.p.
-yuklama maksimumining sutkalik 
grafikdagi soatlar). 
Yozda yuklamalar pasayishi xisobiga qishda transformatorni qo„shimcha o„ta yuklash 
mumkin. Uning qiymati S
``
qo„sh
yozgi yuklamaning pasayishi foizi bo„yicha aniqlanadi (S
``
qo„sh 
qiymati Sn.t. dan 15% dan oshmasligi kerak ). 
Umumiy o„ta yuklanish 30% dan ortmasligi lozim: 
S
qo„sh
= S
`
qo„sh
+ S
``
qo„sh

1.3 S
n.t.
(3.13)
Kuch transformatorlarining quvvati quyidagi shartlar bo„yicha tanlanadi : 
1).Qizish bo„yicha :

S
t.n.

S
x
(3.14) 
2).Yuklanish koeffitsienti bo„yicha: 
1-toifali EI va I uchun: 
K
yu
=
7
.
0
S
т.н

