33
moslik auditi va moliyaviy hisobot auditi.
Operatsion audit - iqtisodiy samaradorlik va uning mezoni bo‘lgan
to‘la mehnat unumdorligiga baho berish maqsadida xo‘jalik tizimi
bo‘g‘inlari faoliyatini tekshirishni o‘z ichiga oladi. Audit tugatilgandan
so‘ng boshqaruvchiga aksariyat hollarda xo‘jalik muomalalarini
takomillashtirish borasida yo‘l-yo‘riqlar ko‘rsatiladi.
Boshqaruv samaradorligi xo‘jalik tizimining turlicha bo‘lishiga
bog‘liqligi sababli aniq operatsion auditni ifodalash mushkul. Masalan,
biron-bir tashkilotda qimmatli qog‘ozlarni sotib olgandan ko‘ra
ko‘chmas mulk xarid qilish samaraliroqligi aniqlanib, tegishli
maslahatlar berilsa, boshqa korxonada
umumiy mehnat unumdorligiga
ta’sir qiluvchi omillar o‘rganilib, ishlatilmayotgan zahiralardan
foydalanish yo‘llari ko‘rsatiladi.
Operatsion auditda tekshirish faqatgina buxgalteriya hisobi bilan
chegaralanmaydi, balki boshqaruv tizimi, ishlab chiqarish va mehnatni
tashkil qilish, kompyuter muomalalari algoritmini takomillashtirish,
marketing va umuman auditorning mutaxassisligidan kelib chiqib,
turlicha sohalarni qamrab olishi mumkin.
Operatsion
auditning mushkulligi shundaki, uning ma’lumotlarini
obyektiv baholash qiyin. Masalan, moliyaviy hisobot auditida hisobotni
belgilangan buxgalteriya standartlariga mos ravishda tuzilganligini
aniqlab baho berishda yo‘l qo‘yilgan kamchiliklarni ko‘rsatish bir
muncha engildir. Shuning uchun operatsion audit mohiyati jihatidan
ko‘proq ma’muriyat uchun maslahatlar berish, ya’ni konsaltingdan
iborat, desa ham bo‘ladi. Oxirgi yillar ichida bu audit turi rivojlangan
mamlakatlarda ko‘payib bormoqda. Bu audit turi haqida to‘laroq keyingi
boblarda to‘xtalamiz.
Moslik auditi - yuqori boshqaruv (ma’muriyati) tomonidan
belgilangan ko‘rsatma va qoidalarni xo‘jalik tizimida bajarilishi darajasi
ustidan o‘tkaziladigan nazorat moslik auditining
maqsadini tashkil
qiladi. Masalan, boshqaruvchilar tomonidan o‘rnatilgan, bajarilishi shart
bo‘lgan muolajalarga buxgalteriya xodimlari tomonidan amal qilinishi,
moddiy boyliklarning saqlanishining ta’minlanishi va ularning
sarflanishini belgilangan chegaralardan chiqmasligiga rioya qilish
darajasi yoki kreditorlar va banklar bilan tuzilgan bitimlarga korxona
tomonidan amal qilinishini nazorat qilish va boshqalar.
Budjet tomonidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar nazorat
qilinganda ham asosan moslik auditi o‘tkaziladi, chunki bunday
tashkilotlarda bajarilishi lozim bo‘lgan qoidalar aniq ko‘rsatiladi.
34
Moslik auditining natijalari auditni belgilagan bo‘g‘ini
uchungina
ma’lum qilinadi, negaki bu audit natijalari hisobotdan keng
foydalanuvchilarga taalluqli bo‘lmaydi. Ayrim hollarda bir tashkilot
o‘ziga bo‘ysunishi kerak bo‘lgan tashkilotni nazorat qilish uchun ham
moslik auditini belgilashi mumkin. Masalan, hukumat tomonidan soliq
to‘lovchilarning deklaratsiyasini tekshirish uchun auditorlarni jalb qilish
mumkin.
Moliyaviy hisobot auditi - bu auditning asosiy turi bo‘lib,
moliyaviy hisobot belgilangan mezonlar asosida tayyorlanganligini
aniqlaydi. Belgilangan mezonlar bu asosan
umumiy qabul qilingan
buxgalteriya shartlaridir. Moliyaviy hisobotga buxgalteriya balansi,
moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobot, asosiy vositalar harakati
to‘g‘risidagi hisobot, pul oqimlari to‘g‘risidagi hisobot, xususiy kapital
to‘g‘risidagi hisobot va shu hisobotlarga taalluqli bo‘lgan tushuntirishlar
kiradi.
Moliyaviy hisobot auditi natijalaridan turli guruhlar, turli
maqsadlar uchun foydalanadi. Albatta, har bir foydalanuvchi o‘zi audit
o‘tkazgandan ko‘ra iqtisodiy samaradorlik nuqtai nazaridan bitta auditor
hamma uchun xulosa tayyorlab berganligi ma’qul. Agar foydalanuvchini
umumiy
audit natijalari qoniqtirmasa, u qo‘shimcha ma’lumotlar olishi
mumkin. Masalan, korxonaga ssuda berish yoki bermaslik masalasini
hal qilish uchun bankka umumiy audit natijalari etarli bo‘lsa, ikkita
korxonaning qo‘shilishi masalasini hal qilish uchun kengroq
ma’lumotlar zarur bo‘ladi. Bunday hollarda korporatsiyalar qo‘shimcha
audit o‘tkazish uchun shaxsiy auditorlardan foydalanishi mumkin.
Rivojlangan mamlakatlarda auditorlar asosan to‘rtta guruhga ajratiladi.
Masalan, Amerika qo‘shma Shtatlarida bularga bosh hisob xizmati
auditorlari, soliq inspektorlari, ichki xo‘jalik
auditorlari va xolis
buxgalterlar kiradi.
Bosh hisob xizmati auditorlari - federal hukumat xizmatlari
tarmog‘iga kiradi va faqat kongress oldida hisobot berib, kongressning
auditorlik vazifalarini bajaradi, mohiyati jihatidan to‘la moslik auditi
funksiyalari asosida ish yuritadi. Bundan tashqari federal hukumat
tomonidan amalga oshirilayotgan turli
rejalarning unumdorligi va
samaradorligini baholaydi.
Soliq inspektorlari - federal soliq qonunlarining bajarilishini
nazorat qilishadi. Audit qilinadigan soliq tushumlari oddiy, ya’ni
jismoniy shaxslar tomonidan to‘lanadigan soliqlardan tortib, murakkab,
ya’ni yuridik shaxslarning, jumladan yirik kompaniyalarning foydalarini
35
aniqlash bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Bunday auditorlarga soliq
qonunchiligini mukammal bilish talab qilinadi.
Ichki xo‘jalik auditorlari - ichki audit korxona,
birlashma yoki
tashkilotning boshqaruv tizimiga kirib, menejerlar uchun nazorat
funksiyalarini bajarishda yordam beradi. Ichki xo‘jalik auditorlarining
malaka darajasi shu korxonaning boshqaruv tizimi talablariga binoan
belgilanib, mustaqilligi chegaralangan. Bu toifadagi audit korxona
ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan ta’minlab, buxgalteriya xizmati
va boshqa funksional tizimlar bilan hamkorlikda ish yuritadi. So‘nggi
davrlarda ichki xo‘jalik auditorlari operatsion audit bilan shug‘ullanib,
o‘z bilimlarini kompyuterlar tizimini o‘rganish borasida oshirishmoqda.
1.4.-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: 
