Органик кимё фанидан Ўқув-услубий мажмуа

C
H
C
Cl
H
цис
-
t
қай
=60
0
С
t
суюқ
= – 80
0
C 
транс
-
t
қай
=48
0
С
t
суюқ
= – 50
0
C
Br
C
H
C
H
Br
Br
C
H
C
Br
H
цис
-
t
қай
=10
0
С
t
суюқ
= – 53
0
C 
транс
-
t
қай
=108
0
С
t
суюқ
= – 6
0
C
Bu tuzilishlarni kuzatib, o’rinbosarlar qo’shbog’ saqlovchi uglerod atomlaridan birida 
joylashgan bo’lsa, geometrik izomerlari mavjud emas degan xulosa qilish mumkin. Masalan,
a
C
b
C
b
a
a
C
b
C
a
b
изомерлар
a
C
b
C
d
с
a
C
b
C
c
d
изомерлар
a
C
a
C
d
с
a
C
a
C
c
d
изомерлар эмас
; 
бир хил бирикмалар
Diastereomer
juftlar bir-biridan fizik xususiyatlari: qaynash va erish haroratlari, zichligi, 
eruvchanligi, nur sindirish ko’rsatgichi va boshqalar bilan farq qiladi. Bunday farqlardan 
foydalanib, ularni bir-biridan ajratish mumkin: fraksiyalarga bo’lib xaydash yoki fraksion 
kristallash, turlicha adsorbsiyalanishi sababli xromatografik usul yordamida ajratiladi. 
Diastereomer juftlar kimyoviy xususiyatlari bo’yicha bir sinfga kirgani uchun turli reagentlar 
bilan bir xil tezliklarda, lekin ularning tuzilishida farqlar bo’lgani uchun turlicha tezliklarda 
ta`sirlashadi. 
Yuqori alkenlar.
Butilenlarda propilenga nisbatan bir uglerod atomi va ikki vodorod 
atomi ortiqcha, propilen esa etilenga nisbatan bir uglerod va ikki vodorod atomi ko’proq 
saqlaydi, demak alkenlar alkanlar kabi gomologik qator hosil qiladi. Bunda gomologik farq 
CH
2
saqlanib qoladi. Bu sinf birikmalarining umumiy formulasi 
C
n
H
2n
.

---

58 
Alkenlar qatorida izomerlar soni mos alkanlarnikidan ko’p; uglerod skiletining o’zgarishi 
bilan birga, ularda qo’shbog’ning zanjirdagi o’rni, shuningdek geometrik izomeriya mavjud.
Umumiy nomlari:
alkanlarni nomlash kabi, alkenlarni nomlashni ham bir necha 
nomenklaturalari mavjud. Oddiy alkenlar uchun ularning trivial nomlaridan ko’proq 
foydalaniladi, masalan: etilen, propilen, butilen. Butilenlar 

, 

va 
izo-
belgilari yordamida 
farqlanadi. Geometrik izomerlari sis- va trans-izomer orqali belgilanadi. Ko’plab old 
qo’shimchalaridan foydalanish bu nomenklaturani yuqori alkenlarni nomlash uchun qo’llashni 
taqiqlaydi. Ba`zan alkenlar etilenning hosilalari sifatida qaralib rasional nomenklaturada 
nomlanadi: masalan: tetraetiletilen